Η δημοφιλής και σπουδαία ηθοποιός με τη μακριά διαδρομή ξαφνικά έκανε μια τολμηρή στροφή. Εσκυψε στην «καθαρή πηγή» της αριστουργηματικής νουβέλας του Χέρμαν Μέλβιλ «Μπάρτλεμπι ο γραφιάς», τη διασκεύασε για το θέατρο, τη σκηνοθέτησε και την ερμηνεύει στο «Από Μηχανής Θέατρο»
«Αγαπώ το να είμαι ηθοποιός, αλλά είναι σκληρό να επιθυμείς κι άλλα πράγματα, που οι συνθήκες τα καταπιέζουν. Βρέθηκα, από αδυναμία ή μοιραία, εγκλωβισμένη σε μια συνθήκη: να γεμίζω ένα θέατρο. Κι αυτό όσο ωραίο ακούγεται είναι και φοβιστικό, ειδικά όταν το κάνεις πολύ καιρό. Επί επτά μήνες να παρατηρείς μήπως υπάρχει ένα άδειο κάθισμα σ' ένα γεμάτο θέατρο είναι σκληρό πράγμα. Δεν ξέρω πώς το βίωναν οι παλιοί μεγάλοι πρωταγωνιστές στα κεντρικά θέατρα, όπως οι Λαμπέτη, Βουγιουκλάκη, Καρέζη. Νομίζω ότι έβλαπταν την υγεία τους. Κι αυτά τα τηλεφωνήματα από ταμείο σε ταμείο για τα εισιτήρια που κόπηκαν. Γιατί πάντα θα υπάρχει κάποιος που θα σου λέει ότι το διπλανό θέατρο έχει δύο θεατές παραπάνω. Είναι ψυχαναγκασμός στην καλύτερη επιτυχία σου να σε κάνουν να νιώθεις λες και είσαι προϊόν σε παζάρι».
Της Εφης Μαρίνου
Είναι κάτισχνος, αμίλητος, εργασιομανής, ο «καλύτερος αντιγραφέας του κόσμου». Και ξαφνικά σταματά κάθε δραστηριότητα. «Πελιδνά άμεμπτος, θλιβερά σεβαστός, αθεράπευτα μόνος» θα επαναλαμβάνει μόνο φράση: «Θα προτιμούσα όχι». Είναι ο ήρωας του Χέρμαν Μέλβιλ, του συγγραφέα του Μόμπι Ντικ». Είναι ο «Μπάρτλεμπι ο γραφιάς» η αριστουργηματική νουβέλα που διασκεύασε, σκηνοθέτησε και ερμηνεύει η Σοφία Φιλιππίδου στο «Από Μηχανής Θέατρο».
«Αυτό το υπέροχο κείμενο με βγάζει από ένα ασφυκτικό καλλιτεχνικό αδιέξοδο. Καιρό τώρα αναζητούσα τρόπο να πω κάτι διαφορετικό, να εκφράσω πράγματα που είχαν κατασταλάξει μέσα μου. Είχε προηγηθεί η δουλειά μου με μια πειραματική ομάδα φοιτητών. Ενιωθα ελεύθερη γιατί τα παιδιά, ως μη επαγγελματίες, είναι εύπλαστο υλικό, δίνονται στο θέατρο με χαρά. Ετσι πειραματιζόμασταν, εκατέρωθεν, ακίνδυνα. Το πλαίσιο ήταν τρυφερό, συγκρατημένο, ασφαλές. Μέχρι που άρχισε να αναπτύσσεται μέσα μου ένα «θέλω» συνοδευόμενο από ένα «μπορώ». Αυτή ακριβώς τη στιγμή έπεσα πάνω στον Μπάρτλεμπι. Η νουβέλα παρουσιαζόταν με την περίληψή της σε κάποια εφημερίδα. Και τότε είπα: Αυτό θα το κάνω στο θέατρο. Πέρασαν τρία χρόνια. Το διάβασα, το ερωτεύτηκα, πήρα την άδεια από τον Καστανιώτη, ζήτησα τη μετάφραση από τον Μένη Κουμανταρέα, μετά συνεργάστηκα μαζί του στη διασκευή, με έναν διακριτικό τρόπο με επόπτευε. Βρήκα παραγωγό και τέλος, ευτυχώς, τον κατάλληλο χώρο».
• Και γίνατε ο «καλύτερος γραφιάς του κόσμου»;
«Ενας ισχνός, χλομός, λιτοδίαιτος, αμίλητος, αντιγραφέας ενός δικηγορικού γραφείου στη Γουόλ Στριτ. Είναι ο ιδανικός υπάλληλος, αντιγράφει με λαιμαργία, μέχρι τη στιγμή που εκφράζει προς το αφεντικό του την ευγενική άρνηση: «Θα προτιμούσα όχι». Και σταματά κάθε δραστηριότητα. Μια φράση-φόρμουλα που δεν λέει «όχι», αλλά διατυπώνει την επιθυμία άρνησης…
»Αυτή η αινιγματική φράση τρελαίνει όσους αγαπούν το κείμενο, διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον διανοουμένων μέχρι σήμερα. Πώς πέφτει ξαφνικά η αυλαία στη γραφή, στη δημιουργία, στην αποδοχή, τη δημοφιλία; Είναι μεγάλη απόφαση να δηλώσεις την προτίμησή σου: συνεχίζεις να γράφεις ή όχι; Τι είναι ο Μπάρτλεμπι; Ανθρωπος, φάντασμα ή «πράγμα» για άλλους; Και δαιμονοποιείται. Αντιμετωπίζεται σαν εξαποδώ, στοιχειό, φάντασμα. Τον φοβούνται, τον χλευάζουν, τον αποστρέφονται. Εκείνος μένει ατάραχος. Υπερασπίζεται την επιλογή του έως θανάτου».
• Συγχρόνως αφυπνίζει τον δικηγόρο, τον μαγεύει, κινητοποιεί την ύπαρξή του. Προσπαθεί να οικειοποιηθεί το ακατανόητο, το σπάνιο, αυτό που δεν έχει.
«Το έργο είναι δύσκολο, προκλητικό ακριβώς γιατί είναι αινιγματικό. Ο ήρωας παραιτείται γιατί συνειδητοποιεί ότι είναι μάταιη κάθε προσπάθεια επικοινωνίας. Μια πληροφορία από το παρελθόν του είναι αποκαλυπτική: κάποτε δούλευε σε γραφείο ως παραλήπτης ανεπίδοτων επιστολών. Ανοιγε και διάβαζε δεκάδες γράμματα προς ανθρώπους που δεν υπήρχαν πια στη ζωή ή δεν μπορούσαν να βρεθούν. Μια λεπτομέρεια που αφορά την ποιητικότητα της εργασίας, που συνδέεται με τον ανεπίδοτο λόγο όταν απευθυνόμαστε κάπου, αλλά τα λόγια χτυπούν σε τοίχο και επιστρέφουν. Ο Μπάρτλεμπι δεν θα τρώει, δεν θα μιλάει, θα μείνει μόνος μέσα στο κτίριο -το δικηγορικό γραφείο έχει ήδη μετακομίσει αλλού- κι όταν έρθει ο επόμενος ενοικιαστής θα συλληφθεί για ανάρμοστη συμπεριφορά».
• Πώς ερμηνεύετε χωρίς λόγια αυτόν τον ερμητικά κλειστό χαρακτήρα;
«Φυσικά δεν θα μπορούσα να είμαι χοντρή. Αν και γενικώς αδύνατη, από τον Αύγουστο μπήκα σε δίαιτα προκειμένου να καταντήσω όσο γίνεται χλομή και ισχνή… Βρήκα επίσης τον τρόπο να βαδίζω κάπως και κάποιες στιγμές φέρω αδιόρατες κινήσεις κλόουν. Το ντύσιμό μου δεν είναι αντρικό. Ο ήρωας είναι άφυλος, γι' αυτό ενδυματολογικά τον προσεγγίζω με ρούχα ανάμεικτα. Αντρικό σακάκι και γραβάτα αλλά παντελόνι χωρίς πιέτα, δηλαδή γυναικείο. Και με τα μαλλιά μου όπως είναι. Το ενδιαφέρον ήταν η προσέγγιση της ψυχής του. Προσπάθησα να κατανοήσω πώς βλέπει, πώς ακούει. Παίζω λοιπόν με την όραση, την ακοή, την ψυχή μου».
• Εχετε ελάχιστο κείμενο.
«Δέκα φορές λέω τη φράση «θα προτιμούσα όχι» καθώς και μερικές φράσεις προς το τέλος, όταν το αφεντικό με επισκέπτεται στη φυλακή προτείνοντάς μου ακόμα μια δουλειά: να συνοδεύω ευκατάστατους κυρίους. Εκεί προδίδεται μια λεπτή αύρα ομοφυλοφυλίας. Ο ήρωάς μας απαντά: «Δεν βρίσκω σ’ αυτό τίποτα συγκεκριμένο. Θα προτιμούσα να μην κάνω καμιά απολύτως αλλαγή»… Εδώ ενδεχομένως ο συγγραφέας καταθέτει τη φιλοσοφία της εποχής του για το ανέφικτο των αλλαγών. Στη μετάφραση υπάρχει το στιλ, η ατμόσφαιρα της εποχής. Η αντωνυμία «τούτο» ή το ρήμα «θαρρώ» π.χ. που σήμερα δεν χρησιμοποιούμε».
• Η παράσταση έχει χιούμορ;
«Εγώ είμαι στη σκηνή απολύτως ήσυχη. Αλλοτε χαμένη ή αδιάφορη γι’ αυτό που συμβαίνει. Το «θα προτιμούσα όχι» γίνεται βίαια κωμικό, όπως βίαιη είναι η φράση. Ηθελα μικρό χώρο για να μην κινδυνεύσω πολύ. Δεν θα τολμούσα να έχω επιπλέον και το άγχος της μεγάλης αίθουσας».
• Βρήκατε έναν άλλο δρόμο έκφρασης;
«Τελικά η μεγαλύτερη αγάπη μου είναι η σκηνοθεσία. Η διδασκαλία της υποκριτικής είναι το μεγάλο κλειδί στο θέατρο. Δεν αποποιούμαι κανέναν από τους ωραίους ρόλους που ερμήνευσα στο θέατρο. Αλλά φτάνοντας στον «Γραφιά» είδα μια καθαρή πηγή και ήπια νερό. Βρήκα τη φόρμουλα να νιώθω ελεύθερη».
• Τη φόρμουλα του Μπάρτλεμπι…
« Ακριβώς. Αγαπώ το να είμαι ηθοποιός αλλά είναι σκληρό να επιθυμείς κι άλλα πράγματα, που οι συνθήκες τα καταπιέζουν. Βρέθηκα, από αδυναμία ή μοιραία, εγκλωβισμένη σε μια συνθήκη: να γεμίζω ένα θέατρο. Κι αυτό, όσο ωραίο ακούγεται, είναι και φοβιστικό, ειδικά όταν το κάνεις πολύ καιρό. Επί εφτά μήνες να παρατηρείς μήπως υπάρχει ένα άδειο κάθισμα σ' ένα γεμάτο θέατρο είναι σκληρό πράγμα. Δεν ξέρω πώς το βίωναν οι παλιοί μεγάλοι πρωταγωνιστές στα κεντρικά θέατρα, όπως οι Λαμπέτη, Βουγιουκλάκη, Καρέζη.
»Νομίζω ότι έβλαπταν την υγεία τους. Κι αυτά τα τηλεφωνήματα από ταμείο σε ταμείο για τα εισιτήρια που κόπηκαν… Γιατί πάντα θα υπάρχει κάποιος που θα σου λέει ότι το διπλανό θέατρο έχει δυο θεατές παραπάνω… Είναι ψυχαναγκασμός στην καλύτερη επιτυχία σου να σε κάνουν να νιώθεις λες και είσαι προϊόν σε παζάρι».
• Είστε καθαρόαιμη κωμική ηθοποιός;
«Υπάρχει μέσα μου κάτι αιφνίδια κωμικό κι αυτό στο θέατρο πιστώνεται ως χάρισμα. Εγώ πάλι το βλέπω σαν λαχτάρα να εκφραστώ. Κι επειδή έχω δραματικό υπόβαθρο, αυτή η επιθυμία αληθινής επικοινωνίας εκλαμβάνεται σαν κωμικότητα. Το δέχτηκα λοιπόν».
• Αλλά πρόκειται για παρεξήγηση;
«Είναι ένα θέμα που με συνοδεύει από παιδί. Δεν καταλαβαίνουν τι λέω. Βλέπουν πάνω μου μια κωμικότητα, ακόμα και στις παρέες. Πάω να μιλήσω κι αμέσως με βλέπουν τόσο χαριτωμένη, γελούν… Εγώ όμως, κατά βάθος, εκείνη τη στιγμή θέλω να επικοινωνήσω. Πίσω από την κουβέντα μου βρίσκεται η χαρά, ο φόβος μου, η περιέργεια, η μεγάλη αγωνία μου να κατανοηθώ. Οπωσδήποτε δεν είναι κάτι που θέλω να προκαλέσει γέλιο… Ισως κάτι για ν΄αγαπηθώ… Μπορεί να πνίγομαι, να ασφυκτιώ γιατί δεν με βλέπουν. Σαν ναυαγός που πασχίζει με σήματα SOS, ενώ περνούν και φεύγουν ελικόπτερα και πλοία. Αυτά τα χαρακτηριστικά εκλαμβάνονται ως αστεία. Εκεί που ο άνθρωπος πάσχει, γίνεται γκροτέσκος και κατ’ επέκταση κωμικός. Επειδή είμαι ευσυνείδητος άνθρωπος επένδυσα σ’ αυτό το χάρισμα ή την παρεξήγηση, τη δούλεψα πολύ στο θέατρο. Αλλά τώρα, μέσα από αυτή την παράσταση, έγινα επιτέλους κατανοητή. Ακόμα και από τη μητέρα μου, την αιώνια ανταγωνίστριά μου. Αυτή με διαπαιδαγώγησε να αντιμετωπίζω τη σκληρότητα όλου του κόσμου. Γι’ αυτό λέω: τίποτα χειρότερο δεν μπορεί να μου κάνει κανείς. Το έχει καταφέρει ήδη η μάνα μου».
• Ηταν αυστηρή;
«Σκληρή, με ανελέητη πειθαρχία. Αυτή μου έμαθε πώς να ζούμε χωρίς χρήματα και απαίτησε να μάθω, σχεδόν επαγγελματικά, τα πάντα: από μαγείρεμα μέχρι ραπτική. Ο πατέρας μου έφερνε βιβλία λέγοντας «άνοιξε τα φτερά σου και πέτα» και η μητέρα μου το αντίθετο: Προσγειώσου, πάρε τη σφουγγαρίστρα, καθάρισε ή ράψε. Πάντα φοβισμένη για την έλευση του χειρότερου, με ήθελε ετοιμοπόλεμη. Ισως γι' αυτό επιβίωσα».
• Η κωμικότητά σας έχει ισορροπία, μέτρο.
«Εβαλα σε τάξη το χάρισμα, το μέτρησα μέσα σε όρια. Οταν παίζω, κρατάω απόσταση. Δεν είναι δύσκολο έτσι όπως είμαι, να διεισδύσουν στην ψυχή μου θεωρώντας ότι διατίθεμαι. Μου έχει συμβεί ακόμα και μέσα στην οικογένειά μου. Εν τέλει δεν ξέρουν πώς να μου συμπεριφερθούν. Μπορεί να έχω τη φυσική ανάπτυξη του φυτού. Ανοίγω, κοκκινίζω, μαραίνομαι, ξαναφυτρώνω, πηγαίνω προς τον ήλιο. Μοιάζω παράξενη, ακατανόητη κι ίσως αυτό να εξηγεί το δόσιμό μου στην υπόθεση Μπάρτλεμπι… Μέσω του έργου ανακάλυψα πολλά για μένα. Οπως και πριν, με τα κλασικά διαβάσματα που συνιστούν την καλύτερη ψυχανάλυση. Βρήκα τι φταίει σε μένα, αναγνώρισα τις αναπηρίες μου και ησύχασα. Μπορώ να πηγαίνω στη θέση του άλλου και να κατανοώ τη συμπεριφορά του. Αλλά με τους ανάγωγους, τους αγενείς, διακόπτω κάθε σχέση. Δεν επιτρέπω να με πονούν, να καταπατούν την ψυχή μου τσιμπολογώντας ό,τι βρουν. Ανθρωποι που δεν ελέγχουν τη βουλιμία τους, που κλέβουν δικά σου πράγματα, ακόμα και «παιδικά παιχνίδια». Δεν ανέχομαι αυτή τη βία».
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Oι πολιτικοί είναι ο καθρέφτης μας, δεν είναι εισαγόμενοι
• Δεν ανέχεστε τη βία στις προσωπικές σχέσεις. Και τη βία που έφερε η κρίση;
Η οικονομική κρίση έδωσε τη θέση της στην πλήρη σύγχυση. Πρόκειται για ένα παλίμψηστο που πάνω γράφουν και ξαναγράφουν 40 χρόνια τώρα, μέχρι που έγινε μια μεγάλη μουντζούρα. Κανείς δεν έχει το θάρρος να το καθαρίσει και να γράψει έστω μια φράση, αλλά κατανοητή, γραμμένη με ήθος, αγάπη, τιμιότητα. Είναι απογοητευτικό που κανείς δεν παίρνει την πρωτοβουλία να σβήσει τη μουντζούρα. Επρεπε πριν από τέσσερα χρόνια να είχαν συνεργαστεί κάνοντας πέρα τις διαφορές. Ξέρετε, οι πολιτικοί είναι καθρέφτης μας. Δεν είναι εισαγόμενοι από το εξωτερικό… Δεν πιστεύω σε ταμπέλες, ούτε στην πολιτική ούτε στο θέατρο. Το καλό και το κακό είναι παντού, σε δεξιούς και αριστερούς. Οι άνθρωποι συσπειρώνονται είτε κατά πώς τους βολεύει, είτε από άγνοια, είτε από παράδοση. Δηλαδή όπως οι γονείς κληροδοτούν σπίτια στα παιδιά τους, έτσι παραδίδουν και πολιτικές πεποιθήσεις.
• Εσείς δεν είχατε ποτέ πολιτική δραστηριότητα;
Ζούσα στη Θεσσαλονίκη δουλεύοντας σε ομάδες, στο Θεατρικό Εργαστήρι «Τέχνης» κι αργότερα στην Πειραματική Σκηνή, μέχρι το 1985. Ναι, είχαμε τις γνωστές ιδεολογίες ότι μέσω της τέχνης θα αλλάζαμε τον κόσμο. Δεν μας απασχολούσαν τα χρήματα. Αλλωστε δεν μπορείς να αλλάζεις τον κόσμο και συγχρόνως να πλουτίζεις… Αν το κάνεις, είσαι απατεώνας. Εγώ δούλευα και πίστευα ότι αλλάζω τον κόσμο. Δεν τον άλλαξα, όπως ξέρετε… Τα χρήματα δεν στάθμισαν ποτέ τη δουλειά μου. Εμεινα δέκα χρόνια εκτός με δική μου πρωτοβουλία.
• Είπατε «θα προτιμούσα όχι»…
Κάποιες δουλειές πίστευα βαθιά ότι θα με βύθιζαν στην κατάθλιψη και τις αρνιόμουν. Είχα μια ιδέα για την τιμή μου κι αυτό που μου ζητούσαν με προσέβαλε. Και καθόμουν σπίτι. Χωρίς κατάθλιψη… Είχα πάρει μια θέση. Βέβαια, όταν είσαι σπίτι, κανείς δεν νοιάζεται. Σε θέλουν όλοι έξω σε δράση. Δημιούργησα την πειραματική ομάδα, διάβασα πολύ γιατί είχα ελλείψεις. Μετέφρασα από τα γερμανικά -είμαι της γερμανικής φιλοσοφίας-, κρατούσα σημειώσεις για θεατρικά έργα που θέλω να γράψω, αλλά δεν τολμώ από συστολή απέναντι σε αυτό που λέμε «γραφή». Εκανα πολλά για να σώζομαι… Και τώρα νιώθω ότι δυνάμωσα.
• Το θέατρο δεν είχε ποτέ τέτοια παραγωγή όσο μέσα στην κρίση.
Δυστυχώς τα νέα παιδιά επιχορηγούνται από τους γονείς. Δεν ξέρω αν θα αντέξουν να δημιουργήσουν έργο. Προς το παρόν κάνουν ψυχοθεραπεία, μέσα από το θέατρο σώζουν την ψυχή τους. Αλλά μέχρι πότε αυτοί οι γονείς θα μπορούν να συνεισφέρουν;
INFO: «Από Μηχανής Θέατρο» (Ακαδήμου 13, Μεταξουργείο-τηλ.: 2105231131) «Μπάρτλεμπι, ο γραφιάς» του Χέρμαν Μέλβιλ. Mετάφραση: Μένης Κουμανταρέας. Θεατρική διασκευή – σκηνοθεσία: Σοφία Φιλιππίδου. Σκηνικά-κοστούμια: Νίκος Αναγνωστόπουλος. Φωτισμοί: Αλίκη Δανέζη-Knutsen. Παίζουν: Αλέξανδρος Ιορδανίδης, Κώστας Καζανάς, Ακης Λυρής, Σήφης Πολυζωίδης, Ορέστης Μαυρόπουλος, Σοφία Φιλιππίδου. Δευτ. 21.30, Τρ. 21.30 , Τετ. 19.00.
