Του Αχιλλέα Κυριακίδη*

 

^[1]Στην προτελευταία (!) παράγραφο του «14», του εκπληκτικού και εκπληκτικά πυκνού τελευταίου μυθιστορήματος του Ζαν Εσνόζ που μου δόθηκε η χάρη και η τιμή να μεταφράσω, υπάρχει μια φράση (απόδοση με λέξεις μιας εικόνας που… είναι αδύνατον να ξαναγίνει εικόνα), η οποία δικαιώνει όχι μόνον τον συγκεκριμένο συγγραφέα και το συγκεκριμένο έργο, αλλά και ολόκληρη τη μυθοπλαστική λογοτεχνία.

 

Μακράν απ’ εμού κάθε σκέψη γενίκευσης ή θεωρητικολόγησης, αλλά νομίζω ότι στα περισσότερα λογοτεχνικά κείμενα (όπως συμβαίνει και σε άλλα έργα άλλων τεχνών, στον κινηματογράφο προπαντός), υπάρχει μια φράση, μια εικόνα, η οποία είτε κορυφώνει είτε συμπυκνώνει τα νοούμενα.

 

Αυτή τη μαγική στιγμή δε χρειάζεται να την ψάξεις πολύ στον Κάφκα, αφού είναι, συνήθως, σχεδόν ολόγυμνη μπροστά σου, φορώντας μόνο μια λιτή διατύπωση – και μάλιστα, όλως εξ αρχής: «Κάποιος θα πρέπει να συκοφάντησε τον Ιωσήφ Κ., γιατί, χωρίς να ’χει κάνει τίποτα κακό, ένα ωραίο πρωί συνελήφθη», ή: «Eνα πρωί, όταν ξύπνησε ο Γκρέγκορ Σάμσα από όνειρο κακό, βρέθηκε στο κρεβάτι του μεταμορφωμένος σε μια πελώρια μαμούνα». Και στις δύο περιπτώσεις, ο συγγραφέας είναι σαφής και κατηγορηματικός στις κρίσεις και τις ετυμηγορίες του: στην πρώτη, ο Ιωσήφ Κ. «δεν έχει κάνει τίποτα κακό», το πρωί είναι «ωραίο», αλλά το «συνελήφθη», έτσι όπως καταλύει βίαια κάθε ειδυλλιακή αθωότητα, εξάπτει την περιέργεια και δίνει ένα επαρκέστατο έναυσμα για την περαιτέρω ανάγνωση· στη δεύτερη, το αντίστοιχο έναυσμα δίνεται από την πρόταση «όταν ξύπνησε από όνειρο κακό» – μια πρόταση δευτερεύουσα από συντακτική άποψη, αλλά απολύτως κύρια από την άποψη ότι, αν δεν υπήρχε, δε θα κεντριζόταν η υποψία του αναγνώστη μήπως η μεταμόρφωση έχει συντελεστεί εν (κακώ) ονείρω και, άρα, ο Γκρέγκορ Σάμσα εξακολουθεί να υπνώττει τον ύπνο του δικαίου (όσο δίκαιος μπορεί να αισθάνεται κανείς στον κιρκεγκοριανό πλανήτη του Κάφκα).

 

Αντίστοιχα παραδείγματα μπορεί κανείς να βρει σε πολλές –εντελώς αντίθετες από φωτιστική άποψη– μυθοπλασίες του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, που οι αρκτικές τους φράσεις τοποθετούνται (και τοποθετούν τον αναγνώστη) σ’ ένα χρόνο-τέλος της αφήγησης («Το φθινόπωρο του πατριάρχη») ή ακόμα, όσο κι αν αυτό ακούγεται –γοητευτικά– παράδοξο, «μετά απ’ το τέλος» της («Χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου»). Σ’ αυτό το τελευταίο, κορυφαίο επίτευγμα αφηγηματικού παζλ, δανεισμένου από τον κινηματογράφο («Ο πολίτης Κέιν», μεταξύ άλλων), η αιτιότητα δεν είναι απλώς ο μηχανισμός που κατευθύνει από τα παρασκήνια την αφήγηση, είναι το ζητούμενο να αποδειχθεί.

 

…………………………………………………………………………………………………………………………

 

* Ο Α. Κυριακίδης είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κινηματογραφιστής.