→Ευρώπη σημαίνει το αέναο καθήκον της αυτο-δημιουργίας κρατών και εαυτών που υπόσχεται την αυτοπραγμάτωση της ανθρωπότητας. Η Ευρώπη είναι συνεπώς όχι μόνο μία ήπειρος αλλά και ένα ιδανικό, μία «πνευματική γεωγραφία». Η ανθρωπότητα θα πραγματωθεί όταν η ιδέα της Ευρώπης γίνει παγκόσμια.

Του Κώστα Δουζίνα*

Πόσο διαφορετική είναι η Ευρώπη σήμερα από αυτήν πριν από δεκαπέντε χρόνια. Το 2000 οι Γερμανοί διανοούμενοι Γιούργκεν Χάμπερμας και Ούλριχ Μπεκ υμνούσαν την ανατολή ενός «νέου ευρωπαϊκού αιώνα». Εθνικισμοί και ξενοφοβίες είχαν εγκαταλειφθεί, παλιοί εχθροί συνεργάζονταν, γρήγορα η Ευρωπαϊκή Ενωση θα γινόταν η ισχυρότερη οικονομική δύναμη στον κόσμο. Οι αρχές της δημοκρατίας, της ευημερίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της πολυπολιτισμικότητας που ενέπνεαν την Ε.Ε. αποτελούσαν φάρο ελπίδας. Η Ευρώπη ήταν το μοντέλο του μέλλοντος για την ανθρωπότητα.

Η πραγματικότητα είναι τόσο διαφορετική σήμερα. Η Ε.Ε. δεν είναι πλέον μοντέλο, αλλά δυσλειτουργικός οργανισμός που έχει προδώσει τις ιδρυτικές αρχές του: οικονομική σταθερότητα και ευημερία βασισμένες στην αλληλεγγύη και τον σεβασμό για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την κοινωνική δικαιοσύνη. Οι πρόσφατες επιθέσεις των οικονομικών και πολιτικών ελίτ της Ε.Ε. προς τους λαούς της Μεσογείου δείχνουν ότι τα θεμέλια της Ευρώπης τρίζουν.

Η Ευρώπη βρίσκεται σε σταυροδρόμι. Αλλά η ιδέα της Ευρώπης σε σταυροδρόμι ή σε κρίση δεν είναι νέα. Η Ευρώπη είναι σταυροδρόμι. Το όνομα και η ιδέα της Ευρώπης ήταν εφευρέσεις της ανατολικής Μεσογείου. Μία ετυμολογική ρίζα της «Ευρώπης» είναι η λέξη «έρεβος», το σκοτάδι μετά τη δύση του ήλιου.

Οι Ιωνες της Μικράς Ασίας αποκάλεσαν πρώτοι «Ευρώπη» τη γη στις δυτικές ακτές του Αιγαίου όπου δύει ο ήλιος. Η Ευρώπη, η όμορφη κόρη ενός βασιλιά της Φοινίκης, γεννήθηκε στην Τύρο του Λιβάνου. Την απήγαγε ο Δίας, βασιλιάς των θεών, μεταμορφωμένος σε ταύρο, και την πήρε στην Κρήτη. Η μυθολογική Ευρώπη δεν είναι Ευρωπαία αλλά Φοίνισσα. Το ίδιο ισχύει σ’ όλες τις πλευρές. Η Ευρώπη ενώθηκε πολιτικά από τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και πολιτιστικά με τον εκχριστιανισμό, στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο ιδρυτής της Ρώμης ήταν ο Αινείας, εξόριστος από την Τροία. Ο Ιησούς ήταν Εβραίος προφήτης. Η Ευρώπη είναι δημιούργημα μη Ευρωπαίων, ταξιδευτών και μυστικιστών. Ολοι ξεκίνησαν από τη Μεσόγειο, το μέσον της γης, τον ομφαλό του κόσμου.

Τα λιμάνια της Μεσογείου υπήρξαν φιλόξενο καταφύγιο μεταναστών και προσφύγων αλλά και τόπος αναχωρήσεων. Τα πλοία των ανακαλύψεων, της κατάκτησης και της αποικιοποίησης αναχωρούσαν από μεσογειακά λιμάνια, στις ελληνο-λατινο-ιβηρικές ακτές. Κατά τον Πολ Βάλερι, τα ίδια καράβια μετέφεραν εμπορεύματα και ιδέες, αγαθά και επιστήμες, κάνοντας τη Μεσόγειο κέντρο παραγωγής και εξάπλωσης εμπορίου και πολιτισμού. Το 1830, ο φιλόσοφος Χέγκελ έλεγε τη Μεσόγειο κέντρο της παγκόσμιας ιστορίας. Το 1960, ο ιστορικός Φερνάντ Μπροντέλ την είπε «απαστράπτον κέντρο» της Γης. Αν η Μεσόγειος είναι το μέσον της Γης, είναι επίσης η καρδιά και ο γεννήτορας της Ευρώπης.

Κι όμως, τα ευρωπαϊκά κράτη είναι άρρωστα: η ίδια η Ευρώπη βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση. Ετσι άρχισε ο Γερμανός φιλόσοφος Εντμουντ Χούσερλ την περίφημή του «διάλεξη στη Βιέννη» με τίτλο «Η Φιλοσοφία και η Κρίση του Ευρωπαϊκού Ανθρώπου» το 1935. Ο Γερμανοεβραίος Χούσερλ είχε ήδη απολυθεί από το Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Ο θάνατός του το 1939 τον γλίτωσε από την εμπειρία του πολέμου και του Ολοκαυτώματος. Ομως, στη συγκεκριμένη ομιλία διαγιγνώσκει τα αποτρόπαια τεκταινόμενα ως προσωρινή απόκλιση από την «ιδέα της Ευρώπης».

Η ιδέα της Ευρώπης αντιπροσωπεύει την αλήθεια και το καθολικό, αυτό που υπερβαίνει τις τοπικές και περιορισμένες εξαρτήσεις. Σκοπός της ευρωπαϊκής ιστορίας, ισχυρίζεται ο Χούσερλ, είναι η αναζήτηση της αλήθειας πέρα από τοπικές όψεις και μερικές δεσμεύσεις. Η ελληνική φιλοσοφία και η επιστήμη δημιούργησαν πρώτες μία αμερόληπτη οπτική και εξερεύνησαν την καθολική ενότητα των όντων. Η αλήθεια είναι το δώρο των Ελλήνων στην Ευρώπη, και των Ευρωπαίων στην ανθρωπότητα. Η ιδέα της Ευρώπης εγκαταλείπει τις τοπικές, περιορισμένες, εθνοτικές ή θρησκευτικές διαφορές και οικοδομεί μια αυθεντικά καθολική ανθρωπότητα. Η φιλοσοφία αναπήδησε στην Ελλάδα κόντρα στην ορθοδοξία ως πρόσκληση εξερεύνησης και βίου βασισμένου σε καθολικές ιδέες. Οταν η αλήθεια έγινε πρακτικό καθήκον, οδήγησε στη δημοκρατία και στο αίτημα λογοδοσίας και δημόσιας ευθύνης για τις πεποιθήσεις και τις πράξεις μας.

Ευρώπη λοιπόν σημαίνει το αέναο καθήκον της αυτο-δημιουργίας κρατών και εαυτών που υπόσχεται την αυτοπραγμάτωση της ανθρωπότητας. Η Ευρώπη είναι συνεπώς όχι μόνο μία ήπειρος αλλά και ένα ιδανικό, μία «πνευματική γεωγραφία». Η ανθρωπότητα θα πραγματωθεί όταν η ιδέα της Ευρώπης γίνει παγκόσμια. Η Ευρώπη είναι το τέλος της ανθρωπότητας.

Ποιος είναι ο ρόλος των μη Ευρωπαίων στο ευρωπαϊκό καθήκον της αέναης αυτο-δημιουργικότητας; Η καθολική κλίση προς την αλήθεια, τη φιλοσοφία και την επιστήμη δεν ανήκει σε κάποιο συγκεκριμένο έθνος. Παρ’ όλα αυτά, η ελληνική δημιουργία και η ευρωπαϊκή κληρονομιά είναι μοναδικές. Καμία παρεμφερής ιδέα, άξια του ονόματος «φιλοσοφία», δεν εμφανίστηκε στην Ινδία ή την Κίνα, ισχυρίζεται ο Χούσερλ. «Εκεί βρίσκεται κάτι μοναδικό, που όλες οι άλλες ανθρώπινες ομάδες νιώθουν επίσης απέναντί μας, κάτι που πέρα από κάθε σκοπιμότητα γίνεται κίνητρο γι’ αυτές -παρά τη θέλησή τους να διατηρήσουν την πνευματική τους αυτονομία- να εξευρωπαΐζονται συνεχώς, ενώ εμείς, αν κατανοούμε τον εαυτό μας ορθά, δεν θα ινδοποιηθούμε ποτέ, για παράδειγμα». Αν η Ευρώπη καταδεικνύει την ενότητα της πνευματικής ζωής και της δημιουργικής δραστηριότητας, οι «Εσκιμώοι ή οι Ινδοί ή οι συνεχώς περιπλανώμενοι Τσιγγάνοι δεν ανήκουν σ’ αυτήν.»

Ας περάσουμε από τον Χούσερλ του 1935 στο 2010 ή και στο 2014. Στις 13 Σεπτεμβρίου, μια Ευρωπαία επίτροπος αποκάλεσε «ντροπή» την απέλαση 1.000 Ρομά από τη Γαλλία και τη συνέκρινε μ’ αυτήν των Εβραίων από τη Γαλλία του Βισί. Ο υπουργός Πιερ Λελούς απάντησε με σφοδρότητα: «Η Γαλλία είναι η μητέρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων… όχι ο άτακτος μαθητής της τάξης τον οποίο πρέπει να νουθετήσει ο καθηγητής, ούτε ο εγκληματίας μπροστά στον εισαγγελέα». Η απέλαση και η γενικότερη αντιμετώπιση των Ρομά συμβολίζουν την ιστορία της Ευρώπης. Ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η ταπείνωση αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρώπης. Ο Χούσερλ και ο Λελούς αποκαλύπτουν ένα αισχρό μυστικό στην καρδιά της. Ο φόβος και το μίσος προς τον ξένο είναι ταυτόχρονα εγγενές χαρακτηριστικό και ο μεγαλύτερος εχθρός της Ευρώπης. Η Ελλάδα και η Ευρώπη ήρθαν από αλλού, από την Ασία και την Ανατολή. Είμαστε κληρονόμοι αυτής της ιστορίας, παιδιά της Ευρώπης, της μυθικής μητέρας μας. Το ταξίδι της από την Τύρο στην Κρήτη την εισήγαγε σε άλλους ανθρώπους, πολιτισμούς και ιδέες. Το ίδιο έκαναν και τα ταξίδια μεσογειακών θαλασσοπόρων. Η αναχώρηση από την εστία και το οικείο, ηθελημένη ή βίαιη, μετανάστευση ή απέλαση, είναι συστατικό της Μεσογειακής ύπαρξης

Ο Σοφοκλής περιέγραψε τον Ελληνα ως «παντοπόρο άπορο». Ταξιδεύει παντού, αλλά δεν νιώθει πουθενά σπίτι του. Το ταξίδι μπορεί να είναι κυκλικό-επιστροφής όπως του Οδυσσέα, ή γραμμικό-νομαδικό όπως του Αβραάμ. Και στις δύο περιπτώσεις, ο ξεριζωμός, η μεσογειακή μοίρα, υποχρεώνει τον εξόριστο και τον μετανάστη να ατενίζει το σκοτάδι της Δύσης, με το βλέμμα πάντα μπροστά, πέρα από τον ορίζοντα. Αυτός ο πρωταρχικός ξεριζωμός, ο διαχωρισμός από το οικείο, ο πλους σε ό,τι δεν είναι παρόν και πάντα θα έρχεται σ’ ένα μέλλον γεμάτο υπόσχεση και κίνδυνο, περικλείει την ιδέα της Ευρώπης. Κι όμως, σήμερα η θάλασσά μας έχει γίνει μία αστυνομευόμενη συνοριακή γραμμή, όπου οι μετανάστες, ακολουθώντας τους ανέμους που πλοήγησαν την Ευρώπη, τον Αινεία και τις αμέτρητες γενιές μεσογειακών ναυτικών αφήνονται να πνιγούν από τους λιμενοφύλακες και τις κυβερνήσεις μας.

Η έκθεση σε διαφορετικούς νόμους, έθιμα και θεούς γέννησε την ελληνική υπέρβαση του τοπικού και μερικού υπέρ του καθολικού και κοινού. Δίδαξε επίσης τους ταξιδευτές ότι υπάρχουν διαφορετικές συνήθειες και αλήθειες, διαφορετικοί τρόποι προσέγγισης του καθολικού. Η ελληνική φιλοσοφία εισήγαγε την ετερότητα στη λογική του λόγου. Το ταξίδι σε ξένες χώρες οδηγεί στην αυτο-αποξένωση. Φιλοσοφία είναι ο δρόμος και ο τρόπος της θάλασσας.

Η ευρωπαϊκή ταυτότητα σχηματίζεται πάντα σε σχέση με το άλλο, το μη ευρωπαϊκό. Ευρώπη σημαίνει έκθεση στο άλλο, το ξένο, και σε ό,τι είναι άλλο εντός του εαυτού. Είμαστε υπεύθυνοι για το αέναο καθήκον της φαντασιακής ανασύστασης της ανθρωπότητας. Αλλά είμαστε και ένοχοι για τις φρικαλεότητές μας, στις κατακτήσεις, στις αποικίες, στις γενοκτονίες, στα ολοκαυτώματα, στην εκτόπιση και στον εξευτελισμό των Ρομά. Το ταξίδι της απαχθείσης Ευρώπης από τους Φοίνικες στους Ελληνες συμβολίζει την κινητικότητα των Ευρωπαίων αλλά ίσως και κάτι σκοτεινότερο. Θρηνούμε την αρπαγή και τον βιασμό της Ευρώπης, της αρχέγονης μητέρας μας. Εχουμε εσωτερικεύσει αυτό το πρωταρχικό έγκλημα, όπως η φροϊδική πατροκτόνος συμμορία των αδερφών. Αυτοί δολοφόνησαν τον πατέρα και δημιούργησαν την ηθική, εμείς λαμβάνουμε εκδίκηση για την παραβίαση της μητέρας με την επιβολή της φρικαλέας μοίρας της σε άλλους.

Ετσι μπορεί να εξηγηθεί το «παράδοξο» του Χούσερλ να εξυμνεί την καθολικότητα και την αλήθεια αλλά να τις αποδίδει αποκλειστικά στους Ελληνες και τους Ευρωπαίους. Η Ευρώπη εκπροσωπεί τη ροπή προς την καθολικότητα, το αέναο καθήκον εξανθρωπισμού της ανθρωπότητας. Ιστορικά, όμως, η ανθρωπότητα έχει χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα για τον οντολογικό διαχωρισμό σε πλήρεις ανθρώπους, ελάσσονα ανθρωπότητα και στους αποκλεισμένους από το ανθρώπινο. Ξεπέρασε τον καταστροφικό δυισμό η Ευρωπαϊκή Ενωση; Θα επιχειρήσουμε μια πρώτη απάντηση στο επόμενο.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

* Καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου