ĖMILE DURKHEIM
«Η εξέλιξη της παιδαγωγικής σκέψης»
Πρόλογος για την ελληνική έκδοση: Christian de Montlibert,
Εισαγωγή: Maurice Halbwachs, Μετάφραση: Ηλίας Αθανασιάδης, Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2014, σελ. 484
Του Θανάση Γιαλκέτση
Σε αυτό το σπουδαίο έργο του, ο Εμίλ Ντιρκέμ διατρέχει δέκα αιώνες Ιστορίας, ερευνώντας προσεκτικά την εξέλιξη των εκπαιδευτικών θεσμών και των παιδαγωγικών θεωριών. Μόνον ένας μεγάλος στοχαστής, όπως ήταν βέβαια ο «πατέρας» της Κοινωνιολογίας, θα ήταν ικανός να συνθέσει μια τόσο επιβλητική και συναρπαστική τοιχογραφία, που απεικονίζει τις προόδους αλλά και τις ελλείψεις και υστερήσεις του γαλλικού πνεύματος.
Ο Ντιρκέμ ανατρέχει στο μακρινό παρελθόν αναζητώντας το πρώτο έμβρυο σχολικού θεσμού και το πρώτο σπέρμα παιδαγωγικών ιδεών. Τα σχολεία των καθεδρικών ναών και των μοναστηριών είναι η μήτρα που σφραγίζει όλη την κατοπινή εξέλιξη του εκπαιδευτικού συστήματος. Στη χριστιανική κοινωνία του Μεσαίωνα, η εκπαίδευση είναι υπόθεση της Εκκλησίας και λειτουργεί σαν παράρτημα της θρησκείας. Από την αρχή όμως ο σχολικός θεσμός γίνεται πεδίο διαμάχης του θρησκευτικού με το κοσμικό στοιχείο, του ιερού με το βέβηλο, καθώς η διδασκαλία της Εκκλησίας στηριζόταν υποχρεωτικά στην παιδεία των Εθνικών και στα μνημεία της αρχαίας γραμματείας. Διαφορετικά από την αρχαιότητα, το μεσαιωνικό σχολείο δεν είναι μόνον ένας χώρος όπου διδάσκει ένας δάσκαλος. Εμπνεόμενη από την ιδέα του προσηλυτισμού, η χριστιανική διδασκαλία θέλει να δράσει επί της προσωπικότητας του μαθητή με στόχο τη θεμελιώδη ενότητά της.
Οι μεταβολές που επέφερε η μεταγενέστερη εκκοσμίκευση δεν άλλαξαν ριζικά αυτή την αντίληψη του διαπλαστικού χαρακτήρα της εκπαίδευσης, που προσανατολίζει τη μόρφωση προς μια σφαιρική πνευματική διαπαιδαγώγηση. Με την καρολίγγεια Αναγέννηση συντελείται μια πρώτη συγκεντροποίηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας με τη συγκρότηση μιας ιεραρχίας, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται ένα νέο κέντρο πνευματικής καλλιέργειας, η Ανακτορική Σχολή. Αυτό που χαρακτηρίζει την καρολίγγεια εποχή από παιδαγωγική άποψη είναι η κυριαρχία ενός γραμματικού φορμαλισμού. Στον βαθμό όμως που η διδασκαλία της γραμματικής δεν είναι μόνο μια γλωσσική διδασκαλία, αλλά είναι και μια πρώτη μορφή λογικής παιδείας, η εποχή της γραμματικής (9ος έως 11ος αιώνας) προετοιμάζει τη μετάβαση στην εποχή του σχολαστικισμού, δηλαδή της λογικής και της διαλεκτικής.
Ο σχολαστικισμός θα προσπαθήσει να θέσει τον λόγο στην υπηρεσία του χριστιανικού δόγματος, εγκαινιάζοντας έτσι μια διαδικασία εκλογίκευσης της πίστης. Ενας νέος εκπαιδευτικός θεσμός, που δεν είναι ούτε αποκλειστικά κοσμικός ούτε αποκλειστικά εκκλησιαστικός, το πανεπιστήμιο, θα γίνει το όργανο της σχολαστικής φιλοσοφίας. Το πανεπιστήμιο εμφανίστηκε αρχικά ως προϊόν της συντεχνιακής οργάνωσης διαφόρων δασκάλων, που δίδασκαν σε σχολές εκτός των καθεδρικών ναών, και εξελίχθηκε σταδιακά και αυθόρμητα, μετασχηματιζόμενο με φυσικό τρόπο από την ίδια τη δυναμική της μεταβαλλόμενης πραγματικότητας. Με το πανεπιστήμιο και τη σχολαστική, ο παιδαγωγικός φορμαλισμός αλλάζει χαρακτήρα και από γραμματικός και γλωσσικός γίνεται λογικός και διαλεκτικός. Κατά τη σχολαστική περίοδο (12ος έως 14ος αιώνας), η λογική, η διαλεκτική και η αντιλογία κατείχαν δεσπόζουσα θέση στην εκπαιδευτική διαδικασία. Το μεγάλο κύρος που απολάμβανε στον Μεσαίωνα ο Αριστοτέλης εξηγείται από αυτή την υπεροχή της λογικής στην εκπαίδευση της μεσαιωνικής κοινωνίας.
Από όλο τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό εκείνο που μεταφέρθηκε στους χριστιανικούς αιώνες ήταν κυρίως η λογική πειθαρχία. Και ενώ ο Μεσαίωνας συγκέντρωνε την προσοχή του στη λογική, γιατί έβρισκε σε αυτήν ένα θεμέλιο για να υψώσει πάνω του το οικοδόμημα της χριστιανικής πίστης, η Αναγέννηση αναγνώρισε πληρέστερα την ασύγκριτη παιδαγωγική αξία της αρχαίας ελληνορωμαϊκής γραμματείας. Ο 16ος αιώνας σηματοδοτεί μια ρήξη με το παρελθόν και την έναρξη ενός μεγάλου εκπαιδευτικού μετασχηματισμού, μιας αληθινής παιδαγωγικής επανάστασης.
Οι βαθιές αλλαγές στην οργάνωση των ευρωπαϊκών κοινωνιών, η αύξηση του πλούτου, η ανάδυση των αστικών στρωμάτων, η μείωση των αποστάσεων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, δημιουργούν νέες ανάγκες, που το παλιό εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί να ικανοποιήσει. Επισκοπώντας την παιδαγωγική γραμματεία του 16ου αιώνα, ο Ντιρκέμ διακρίνει δύο κύρια ρεύματα. Το πρώτο εκφράζεται παραδειγματικά από τον Ραμπελέ και διεκδικεί την απελευθέρωση της ανθρώπινης φύσης από τα δεσμά μιας καταπιεστικής εκπαίδευσης που την ακρωτηριάζει. Ο Ραμπελέ αποδίδει πρωτεύουσα θέση στην επιστήμη και εκφράζει μιαν αστείρευτη δίψα για γνώση, μιαν ασυγκράτητη επιθυμία για εγκυκλοπαιδική ευρυμάθεια. Το δεύτερο ρεύμα, με κύριο εκπρόσωπο τον Ερασμο, περιορίζει τον ορίζοντα της εκπαίδευσης στη φιλολογική παιδεία και στη σπουδή της κλασικής αρχαιότητας.
Ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο, η ουμανιστική παιδαγωγική της Αναγέννησης θα αντικαταστήσει τον διαλεκτικό φορμαλισμό του σχολαστικισμού με ένα φορμαλισμό νέου τύπου: τον φιλολογικό φορμαλισμό. Μια φιλολογική και αισθητική εκπαίδευση ωστόσο είναι κατά βάση αριστοκρατική και εγκυμονεί κινδύνους: δεν αναπτύσσει ουσιαστικές επαφές με τον πραγματικό κόσμο, δεν ανταποκρίνεται στις άμεσες ανάγκες της ζωής και αποδυναμώνει τα κίνητρα της ηθικής δραστηριότητας. Σε αντίθεση με τη φιλολογική παιδαγωγική των ουμανιστών, εμφανίστηκε στις αρχές του 17ου αιώνα μια νέα ρεαλιστική παιδαγωγική, που αναπτύχθηκε σε προτεσταντικά περιβάλλοντα και εκφράστηκε με τον πιο σαφή τρόπο από τον Κομένιο. Την πρωτεύουσα θέση στο σχολείο θα πάρουν οι επιστήμες και η μόρφωση θα γίνει εγκυκλοπαιδική, προκειμένου να προετοιμάζει τον άνθρωπο για την κοινωνική ζωή. Η εγκυκλοπαιδική αντίληψη και η αναγνώριση της παιδαγωγικής αξίας των θετικών και φυσικών επιστημών προσανατολίζουν και το εκπαιδευτικό έργο της Γαλλικής Επανάστασης. Η ιστορία, τέλος, της παιδαγωγικής του 19ου αιώνα δίνει την εικόνα ενός εκκρεμούς, που κινείται πότε προς μια κυρίως φιλολογική εκπαίδευση και πότε προς μιαν επιστημονική εκπαίδευση.
