Ως αντίδοτο στη γενικευμένη κατήφεια και την πνευματική «ύφεση» των ημερών, επιλέξαμε να παρουσιάσουμε μερικούς από τους πιο ενδιαφέροντες τίτλους επιστημονικών βιβλίων που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.
Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης
Jane Goodall – Στη σκιά του ανθρώπου
μτφρ. Σταύρος Καραγεωργάκης
εκδ. «Αντιγόνη», σελ. 450
Η Τζέιν Γκούντολ, η συγγραφέας αυτού του γοητευτικού και πολυμεταφρασμένου βιβλίου, θεωρείται διεθνώς ως η μέγιστη ειδικός στην έρευνα και την κατανόηση της συμπεριφοράς των πρωτευόντων θηλαστικών (κυρίως των χιμπατζήδων). Με το πρωτοποριακό έργο της συνέβαλε αποφασιστικά όχι μόνο στην ανάπτυξη του επιστημονικού κλάδου της Ηθολογίας των ανώτερων θηλαστικών αλλά και στη νομιμοποίηση του πρωτοεμφανιζόμενου βιοπολιτικού κινήματος για «τα δικαιώματα των ζώων».
Το «Στη σκιά του ανθρώπου» είναι μια συγκλονιστική αυτοβιογραφική μαρτυρία και συνάμα μια συστηματική παρουσίαση των συμπερασμάτων που προέκυψαν ύστερα από μισό αιώνα μελετών πεδίου στη ζούγκλα της Τανζανίας.
Τη δεκαετία του εβδομήντα, όταν πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο, επικρατούσε στην κοινή γνώμη και στη διεθνή επιστημονική κοινότητα μια σαφής διάκριση ανάμεσα σε εμάς τους ανθρώπους και τα άλλα πρωτεύοντα (χιμπατζήδες, μπονόμπο, κ.ά.). Εκτοτε τα πάντα άλλαξαν: ακόμη και για την κοινή γνώμη η υποθετικά σαφής διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε εμάς και στους πιο στενούς ζωικούς συγγενείς μας έχει γίνει δυσδιάκριτη, αν και εξακολουθεί να υφίσταται.
Χάρη στη συγγραφική τέχνη της Γκούντολ, έναν ευτυχή συνδυασμό αυτοβιογραφικού και δοκιμιακού λόγου, σχεδόν οι πάντες αναγνωρίζουν σήμερα ότι οι κοινωνίες των χιμπατζήδων διαθέτουν κάποια θεμελιώδη (βιοψυχολογικά) και αμετάβλητα (εξελικτικά) χαρακτηριστικά ή συμπεριφορές που πριν από τη δημοσίευση του βιβλίου θεωρούσαμε εσφαλμένα ότι αποτελούν αποκλειστικώς ανθρώπινα γνωρίσματα.
Οι σελίδες του βιβλίου λειτουργούν σαν ένα μαγικό όχημα που μεταφέρει τους αποξενωμένους από τη φύση δυτικούς αναγνώστες στον πλανήτη των πιθήκων. Και αυτή η συνάντηση του ανθρώπου με τον χιμπατζή κάθε άλλο παρά ψυχολογικά αδιάφορη ή πολιτισμικά-πολιτικά ανώδυνη αποδεικνύεται, διότι οι πιο στενοί βιολογικά συγγενείς μας μετατρέπονται απροσδόκητα σε ανθρωπολογικό καθρέφτη μέσα στον οποίο βλέπουμε ένα πρώιμο είδωλό μας.
………………………………………
Edward O. Wilson – Γράμματα σε έναν νέο επιστήμονα
μτφρ. Παναγιώτης Δρεπανιώτης
επμ. Σπύρος Σφενδουράκης
εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 232
Αν είστε πεπεισμένοι ότι απαραίτητη προϋπόθεση για μια επιτυχή καριέρα στις φυσικές επιστήμες είναι η μεγάλη ευχέρεια ή και το ταλέντο στα μαθηματικά σε συνδυασμό με μια ασυνήθιστα υψηλή ευφυΐα, τότε θα πρέπει οπωσδήποτε να διαβάσετε αυτό το βιβλίο.
Ο συγγραφέας του, Εντουαρντ Ουίλσον, πρωτοπόρος ερευνητής διεθνούς κύρους αλλά και ιδιαίτερα επιτυχημένος συγγραφέας (έχει κερδίσει δύο φορές το βραβείο Pulitzer), υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο: η επιτυχία στις επιστήμες δεν εξαρτάται ούτε από τις μαθηματικές δεξιότητες ούτε από τον υψηλό δείκτη νοημοσύνης, αλλά κυρίως από το πάθος που επιδεικνύει κάποιος ή κάποια όταν εντοπίζει και λύνει ένα πρόβλημα. Και εφόσον το ερευνητικό πάθος και η δημιουργικότητα είναι οι πραγματικά αναγκαίες προϋποθέσεις για την πρόοδο της επιστημονικής σκέψης, τότε αυτή δεν μπορεί να διαφέρει ουσιαστικά από την καλλιτεχνική δημιουργία!
Ισως γι’ αυτό ο Ουίλσον επιμένει στη δυνατότητα -και κυρίως στην αναγκαιότητα- επανασύνδεσης, κατά τον 21ο αιώνα, των δύο αυθαίρετα διαχωρισμένων πολιτισμών, στην ενοποίηση δηλαδή των φυσικών με τις ανθρωπιστικές επιστήμες, έτσι ώστε να αντιμετωπίσουν από κοινού τα σοβαρά προβλήματα και τις απειλές που έχει δημιουργήσει ο αφύσικος διαχωρισμός τους.
Εμπνεόμενος από τα «Γράμματα σε έναν νέο ποιητή» του Ρίλκε, ο πατέρας της Κοινωνιοβιολογίας καταφέρνει στα «Γράμματα σε έναν νέον επιστήμονα» να συμπυκνώσει την πολύτιμη πείρα 60 χρόνων πρωτοποριακής έρευνας και διδασκαλίας.
Ενας πολύτιμος οδηγός για όποιον επιθυμεί να μυηθεί στην πραγματική φύση και τη σημασία της επιστημονικής περιπέτειας. Ενα βιβλίο που αργά ή γρήγορα θα καθιερωθεί ως «υποχρεωτικό» ανάγνωσμα για τις νέες και τους νέους που έχουν αποφασίσει να εμπλακούν στη μεγάλη πνευματική περιπέτεια της επιστήμης.
………………………………………
Jim Al-Khalili – Οι δαίμονες της Φυσικής
μτφρ. Νίκος Αποστολόπουλος
επμ. Κώστας Κλεΐδης
εκδ. «Τραυλός», σελ. 316
Στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης έχουν, από αρχαιοτάτων χρόνων, καταγραφεί διάφοροι περίφημοι νοηματικοί γρί- φοι, αινίγματα και λογικά παράδοξα. Παρά την αμηχανία και το νοητικό βραχυκύκλωμα που δημιουργούσαν αυτά τα παράδοξα, υπήρξαν ανέκαθεν αφορμή για την πρόοδο της επιστημονικής σκέψης και τη βαθύτερη κατανόηση των πιο ανοίκειων ιδεών.
Το τελευταίο βιβλίο του Τζιμ Αλ-Χαλίλι, ιρακινής καταγωγής Βρετανού θεωρητικού φυσικού και πολυβραβευμένου συγγραφέα επιτυχημένων εκλαϊκευτικών επιστημονικών βιβλίων (κυκλοφορούν από τις εκδ. Τραυλός), δεν εστιάζει στα μαθηματικά ή στα λογικά παράδοξα αλλά σε ό,τι ο ίδιος αποκαλεί «παράδοξα της Φυσικής», δηλαδή τους αινιγματικούς γρίφους και τα παράδοξα μιας ολότελα ανοίκειας κοσμοεικόνας που προτείνει η σύγχρονη Φυσική στην προσπάθειά της να κατανοήσει την πραγματικότητα.
Στα εννέα από τα έντεκα κεφάλαια που συνθέτουν αυτό το γοητευτικό βιβλίο ο αναγνώστης θα βρει μια πλήρη και κυρίως απολαυστική περιγραφή των εννέα πιο διάσημων και συνεπώς πιο αινιγματικών παραδόξων της Φυσικής: από τις μυθικές οντότητες, όπως ο δαίμονας του Μάξουελ που μπορεί να παρακάμπτει την απαραβίαστη Β΄ Αρχή της Θερμοδυναμικής, μέχρι την περίφημη κβαντική γάτα του Σρέντινγκερ, η οποία, όταν δεν την παρατηρούμε, είναι ταυτόχρονα… νεκροζώντανη, καθώς και τα διάφορα παράδοξα του σχετικιστικού χωροχρόνου.
Αναλύοντας τους σατανικούς γρίφους που στοιχειώνουν την ορθολογική σκέψη και δημιουργούν μια απόκοσμη, σχεδόν δαιμονική, εικόνα της Φύσης, ο συγγραφέας επιδιώκει -και τελικά το καταφέρνει!- να μας αποκαλύψει όχι μόνο τα στραβοπατήματα ή τα συλλογιστικά άλματα της σύγχρονης Φυσικής, αλλά και τις ανοίκειες ιδέες που κρύβονται πίσω από αυτά τα κάθε άλλο παρά «φυσικά» παράδοξα.
………………………………………
Lisa Randall – Η ανακάλυψη του σωματιδίου Higgs / Η δύναμη του κενού
μτφρ.-εισαγ. Ηρώ Κολέτσου
εκδ. «Εκκρεμές», σελ. 80
Το μποζόνιο Χιγκς ή «σωματίδιο του Θεού», όπως εσφαλμένα αποκαλείται από τα ΜΜΕ, είναι ένα αινιγματικό σωματίδιο. Εδώ και τέσσερις και πλέον δεκαετίες οι πυρηνικοί και θεωρητικοί φυσικοί το αναζητούσαν πυρετωδώς επειδή υπέθεταν ότι ευθύνεται για τη μάζα όλων των υλικών σωματιδίων αλλά και γιατί η επιβεβαίωση της ύπαρξής του θα κάλυπτε ένα μεγάλο κενό στο Καθιερωμένο Μοντέλο της μικροφυσικής.
Την ύπαρξη και τον ακριβή μηχανισμό αυτού του άπιαστου, μέχρι το 2012, σωματιδίου είχε υποθέσει (ήδη από το 1956!) ο νομπελίστας πλέον θεωρητικός φυσικός Πίτερ Χιγκς (P. Higgs). Οσο για την ίδια την ανακάλυψη του ομώνυμου σωματιδίου, δικαίως θεωρείται μια από τις πιο συγκλονιστικές ερευνητικές περιπέτειες των τελευταίων χρόνων που έγινε εφικτή χάρη στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC) στα γαλλοελβετικά σύνορα.
Τη διανοητική-τεχνολογική περιπέτεια καθώς και την πραγματική σημασία της αναζήτησης του σωματιδίου Χιγκς αποφάσισε να διηγηθεί σε αυτό το πολύ κατατοπιστικό βιβλίο η Λίζα Ράνταλ, καθηγήτρια στο Χάρβαρντ και μια από τις πιο διαπρεπείς θεωρητικούς φυσικούς της εποχής μας.
Το βιβλίο, μολονότι απευθύνεται σε μη ειδικούς αναγνώστες, όχι μόνο δεν κάνει ποτέ παραχωρήσεις σε απλοϊκές εκλαϊκεύσεις, αλλά πετυχαίνει να μεταδώσει το νόημα και τις πραγματικές δυσκολίες της αναζήτησης των σωματιδίων τύπου Χιγκς. Τα συγκεκριμένα σωματίδια, λόγω της μεγάλης αστάθειάς τους, έχουν μόνο μια πρόσκαιρη και φευγαλέα ύπαρξη και συνεπώς μπορούν να ανιχνεύονται μόνο από τα προϊόντα της διάσπασής τους: σε δύο φωτόνια ή, εναλλακτικά, σε τέσσερα λεπτόνια. Και αυτό ακριβώς επιβεβαίωσαν οι εντυπωσιακά ακριβείς μελέτες στις ανιχνευτικές μονάδες ATLAS και CMS του ευρωπαϊκού υπερεπιταχυντή LHC.
Την εξαιρετική μετάφραση και την παρουσίαση του θέματος του βιβλίου με μια εκτενή εισαγωγή στην ελληνική έκδοση ανέλαβε η Ηρώ Κολέτσου, φυσικός υψηλών ενεργειών, ειδική στα μποζόνια Χιγκς.
………………………………………
William Dunham – Τα μεγάλα θεωρήματα των μαθηματικών
μτφρ. Θεοφάνης Γραμμένος
εκδ. «Αλεξάνδρεια», σελ. 376
Ισως σε κα- μία άλλη επιστήμη η ανθρώπινη δημιουργική φαντασία, η ελευθερία και η ρητή επιδίωξη της αισθητικής πληρότητας ή της αρμονίας δεν παίζουν τόσο αποφασιστικό ρόλο όσο στα Μαθηματικά. Γι’ αυτό πολύ συχνά οι αναζητήσεις των μαθηματικών εξομοιώνονται με τις αναζητήσεις των μεγάλων καλλιτεχνών, αλλά και τα ίδια τα Μαθηματικά με την υψηλή Τέχνη.
Ο Γουίλιαμ Ντάναμ, τοπολόγος και διάσημος ιστορικός των μαθηματικών ιδεών, επιχειρεί σε αυτό το σημαντικό βιβλίο να αναδείξει τη διαχρονική και υψηλή πνευματική αξία ορισμένων «μαθηματικών αριστουργημάτων».
Οπως ακριβώς οι ιστορικοί της Τέχνης μελετούν τα καλλιτεχνικά αριστουργήματα -στην ποίηση, τη λογοτεχνία ή τη μουσική- για να αναδείξουν την ουσιαστική σημασία και την αξία της κάθε μεμονωμένης τέχνης, έτσι και ο ιστορικός των μαθηματικών ιδεών οφείλει να εστιάσει στα μεγάλα μαθηματικά επιτεύγματα και αποδείξεις για να αποκαλύψει τα βαθύτερα πνευματικά κίνητρα και τη διαχρονική αξία αυτών των μεγάλων μαθηματικών κατακτήσεων.
Και αυτό κάνει και ο Ντάναμ στο βιβλίο: ως ιστορικός των μαθηματικών ιδεών εξετάζει λεπτομερώς τις ιστορικές, βιογραφικές και πνευματικές προϋποθέσεις που οδήγησαν στην απόδειξη των πιο σημαντικών θεωρημάτων, από τον Ευκλείδη και τον Αρχιμήδη μέχρι τον Οϊλερ και τον Κάντορ.
Γιατί όμως ο συγγραφέας αυτού του πραγματικά διεγερτικού βιβλίου εστιάζει το ενδιαφέρον του σε μερικά μεγαλειώδη μαθηματικά θεωρήματα και όχι στις εντυπωσιακές επιστημονικές και πρακτικές εφαρμογές τους;
Επειδή, έχοντας εξαρχής υιοθετήσει μια ταυτόχρονα επιστημονική και αισθητική προσέγγιση, επιθυμεί να αποκαλύψει το προφανές: δύο χιλιετίες μαθηματικών αναζητήσεων και ανακαλύψεων επιβεβαιώνουν επαρκώς «ότι η τέχνη και τα μαθηματικά έχουν διανύσει βίους παράλληλους»!
………………………………………
Stefan Jordan, Christian Nimtz – Λεξικό Φιλοσοφίας, εκατό όροι
μτφρ. Λ. Αναγνώστου, Η. Κρίππας
εκδ. «Εικοστού Πρώτου», σελ. 334
Η δημιουργία και η επιμελημένη μετάφραση ενός σύγχρονου φιλοσοφικού λεξικού αποτελεί ένα ιδιαίτερα σοβαρό και απαι- τητικό πνευματικό εγχείρημα. Χαιρετίζουμε λοιπόν την απόφαση των «Εκδόσεων του εικοστού πρώτου» να κυκλοφορήσουν σε καιρούς χαλεπούς μια άψογη μετάφραση του εγκυρότατου «Λεξικού Φιλοσοφίας, εκατό όροι», το οποίο δημιουργήθηκε υπό την επιμέλεια δύο επιφανών φιλοσόφων, των Stefan Jordan και Christian Nimtz.
Κάθε λήμμα σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον λεξικογραφικό εγχείρημα είναι μια προσπάθεια συνομιλίας του παρελθόντος μιας φιλοσοφικής έννοιας με το παρόν.
Εβδομήντα τρεις συγγραφείς από διάφορους φιλοσοφικούς τομείς και κλάδους συνεργάστηκαν στενά για να μας προσφέρουν έναν καλά οργανωμένο κατάλογο από εκατό βασικούς φιλοσοφικούς όρους και έννοιες, την ιστορία και τις πιο σημαντικές νοηματικές αλλαγές των οποίων μπορεί ο αναγνώστης να παρακολουθήσει στα αξιόπιστα, ιδιαίτερα σαφή λήμματα και τις συστηματικές παραπομπές του λεξικού.
Eτσι, αυτό το Λεξικό Φιλοσοφίας εκπληρώνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον τριπλό στόχο που έθεσαν οι δημιουργοί του: εξηγεί συνοπτικά τους όρους που πραγματεύεται, ενώ ταυτόχρονα χαράζει διαφορετικές ιστορικές ή ερμηνευτικές αναλύσεις και προσεγγίσεις του κάθε όρου. Επιπλέον, όλα τα λήμματα τελειώνουν με μια συνοπτική και κατά το δυνατόν επίκαιρη βιβλιογραφία.
Αν λοιπόν αναζητάτε ένα πραγματικά συνοπτικό, σύγχρονο και έγκυρο (γνωσιακά και μεταφραστικά) φιλοσοφικό λεξικό, τότε το «μικρό» Λεξικό των εκατό όρων είναι η βέλτιστη επιλογή.
………………………………………
Henri Bergson – Yλη και Μνήμη
μτφρ. Π. Ζινδριλή, Δ. Υφαντής
επμ. Δημήτρης Υφαντής
εκδ. «Ροές», σελ. 320
Το «Yλη και μνήμη» είναι ένα από τα τέσσερα βασι- κά έργα του με- γάλου Γάλλου φιλόσοφου Ανρί Μπερξόν. Μολονότι από την πρώτη έκδοσή του (το 1896) θεωρήθηκε ένα έργο θεμελιώδες για τη σύγχρονη σκέψη, το βιβλίο αυτό παρέμενε μέχρι σήμερα αμετάφραστο στην ελληνική. Χάρη όμως στις εκδόσεις «Ροές» κυκλοφορεί πια και στη γλώσσα μας, άριστα μεταφρασμένο από την Πολυξένη Ζινδριλή και επιμελημένο από τον Δημήτρη Υφαντή.
Σε αυτό το εντυπωσιακό βιβλίο ο Μπερξόν διερευνά τις περίπλοκες σχέσεις της ύλης με το πνεύμα ή, αν προτιμάτε, του σώματος με τον νου. Επιλέγει, μάλιστα, να μελετήσει τη λειτουργία και τη φύση της ανθρώπινης μνήμης ως το πιο σαφές παράδειγμα των στενότατων και αμοιβαίων αλληλεπιδράσεων σώματος με τον νου.
Για τον Μπερξόν το πρόβλημα της μνήμης -πρόβλημα φιλοσοφικό και επιστημονικό ταυτόχρονα- συνίσταται στο θεμελιώδες ερώτημα της σωματοποίησης της χρονικότητας! Με άλλα λόγια, το ερώτημα σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία της μνήμης ταυτίζεται με το πρόβλημα της χρονικής καταγραφής και της ανάκλησης της διάρκειας.
Προκαταλαμβάνοντας, πριν από έναν αιώνα, τις σημερινές επιστημονικές εξελίξεις στις νευροεπιστήμες και τη γνωσιακή ψυχολογία, αυτό το κυριολεκτικά προφητικό βιβλίο επιχειρηματολογεί κατά της ανεπάρκειας κάθε μηχανιστικής (τοπολογικής ή εντοπιστικής) περιγραφής των μνημονικών μας λειτουργιών.
Για τον Μπερξόν, όπως εξάλλου επιβεβαιώνουν και οι έρευνες της σύγχρονης επιστήμης, μόνο η συνείδηση έχει πρόσβαση στη χρονική διάρκεια, η οποία εγγράφεται και επιμερίζεται ως… μνήμη.
………………………………………
Σταυρούλα Τσινόρεμα – Γλώσσα και Κριτική: O Wittgenstein για το νόημα, τη γνώση, τις αξίες
εκδ. «Liberal Books», σελ. 496
Το σύνολο του έργου του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν (Ludwig Wittgenstein), ενός από τους μεγαλύτερους και πιο πρωτότυπους φι- λοσόφους του εικοστού αιώνα, ευτύχησε να μεταφραστεί σχετικά έγκαιρα και έγκυρα στην ελληνική γλώσσα. Επιπλέον, στον τόπο μας κυκλοφορούν ήδη αρκετές μονογραφίες, ακόμη και βιογραφίες, γραμμένες από Ελληνες και ξένους ειδικούς, οι οποίοι επιχειρούν να παρουσιάσουν ή να διαφωτίσουν ιστορικά τόσο τις φιλοσοφικές καταβολές όσο και τις πιο σκοτεινές πτυχές και συνέπειες της σκέψης του Βιτγκενστάιν.
Ωστόσο, παρά τον ασυνήθιστα μεγάλο για τα ελληνικά ήθη βιβλιογραφικό πλούτο, η πρόσληψη και η κατανόηση της σκέψης ενός τόσο σκοτεινού και αντισυμβατικού φιλοσόφου παραμένει αρκετά προβληματική. Ισως γι’ αυτό η Σταυρούλα Τσινόρεμα αποφάσισε να προτείνει μια συνολική και κυρίως γνωσιακά επίκαιρη ανάγνωση των πιο ρηξικέλευθων -και γι’ αυτό αδιαφανών και αμφιλεγόμενων- ιδεών και θεματικών της φιλοσοφίας του Βιτγκενστάιν σχετικά με την ανάγκη «αποτοξίνωσης» της ανθρώπινης σκέψης από την τοξική και άκρως αποχαυνωτική δράση μιας εξωγλωσσικής και άρα «υπερβατικής» μεταφυσικής.
Καθηγήτρια Σύγχρονης και Νεότερης Φιλοσοφίας, καθώς και Βιοηθικής, στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, η Σταυρούλα Τσινόρεμα είναι συγγραφέας ενός μεγάλου αριθμού ερευνητικών εργασιών και μονογραφιών για τη φιλοσοφία της γλώσσας, την επιστημολογία, τη φιλοσοφία του νου και τη βιοηθική.
Στο πρόσφατο βιβλίο της «Γλώσσα και Κριτική» επιχειρεί να διαφωτίσει τα αίτια των μεταφυσικών και ιδεοληπτικών παρερμηνειών του μεγαλύτερου ίσως γνωσιολόγου του εικοστού αιώνα. Παρερμηνείες που προδιαγράφουν την αμφιλεγόμενη και συχνά αμφισβητούμενη θέση του Βιτγκενστάιν στο φιλοσοφικό στερέωμα.
Πράγματι, με τρόπο ασυνήθιστα συστηματικό και, πράγμα ακόμη πιο δύσκολο, απροκατάληπτο, το βιβλίο συμβάλλει στο επίκαιρο όσο ποτέ διαφωτιστικό αίτημα του βιγκενσταϊνικού προγράμματος: την απομάγευση του ανθρώπινου νου μέσω της γλωσσικής μας αυτοσυνείδησης και συνεπώς μέσω της διανοητικής μας αυτοπειθαρχίας.
