Του Γρηγόρη Ιωαννίδη

 

Θλιβερό οικογενειακό καθήκον δεν μου επέτρεψε να βρίσκομαι στην Επίδαυρο το περασμένο διήμερο, στους «Βάτραχους» του Εθνικού. Θα αναπληρώσω το κενό με ένα σχόλιο για μια από τις καταληκτικές παραστάσεις του Φεστιβάλ, που μου προκάλεσε δικαιολογημένα εντύπωση. Αν μη τι άλλο, η «Πάπισσα Ιωάννα» αποδεικνύει αυτό που κατά βάθος γνωρίζουμε από χρόνια: ότι ο Δημήτρης Μαυρίκιος είναι ένας από τους μεγαλύτερους παραμυθάδες του θεάτρου μας, ένας από τους κορυφαίους τεχνίτες του. Η «Ιωάννα» που φανέρωσε στο Φεστιβάλ μόνο για κάτι θα μπορούσε να κατηγορηθεί: για μαγνητισμό που φτάνει στα όρια της δημαγωγίας.

 

Κι ωστόσο, η ίδια η «Πάπισσα Ιωάννα» φαίνεται να έδωσε μόνο το πρόσχημα. Ο αληθινός στόχος του Μαυρίκιου μοιάζει να ήταν εξαρχής ο Ροΐδης, σαν δραματικό πρόσωπο του ίδιου του έργου του, σαν κρυφή περσόνα της «βιογραφίας» του. Θέλω να πω ότι αν η «Πάπισσα Ιωάννα» ήταν αυτό που συνήθως ονομάζουμε «διασκευή για το θέατρο», θα αποτελούσε μια θαυμάσια αλλά εξαντλημένη, και όπως πιστεύω, εξαιρετικά ριψοκίνδυνη πρόταση: πολλοί πριν από τον Μαυρίκιο προσπάθησαν να ανεβάσουν μυθιστορήματα πολυτοπικά και ετεροτοπικά, σαν του Ροΐδη, και έφαγαν τα μούτρα τους. Εδώ ο στόχος ήταν άλλος: αντί να πάει την Ιωάννα στο θέατρο, πηγαίνει ο συγγραφέας της. Η «Πάπισσα Ιωάννα» γίνεται η αφορμή για τη θεατρική μεταφορά της βιογραφίας του Ροΐδη, για τη δραματοποιημένη βιογραφία τής (μάλλον πεζής) ζωής του.

 

Είναι -είπαμε- η παράσταση ενός τεχνίτη και ενός εκμαυλιστή. Μοιάζει κατά πρώτον να εκμεταλλεύεται την αποσπασματικότητα και τη ρευστότητα ενός -όπως ο ίδιος χαρακτηρίζει την παράσταση- «έργου εν εξελίξει». Οσοι γνωρίζουν τον σκηνοθέτη ξέρουν πως αυτό δεν δίνει παρά την επίφαση ενός έργου που επιζητεί να είναι εκ των πραγμάτων «ρευστό» και διάχυτο, αόριστο και κινούμενο. Είναι μια ρομαντική κατ' ουσίαν θέαση ενός ποιητή, του Ροΐδη, που μεταβάλλει το απόσπασμα, την ασυνέχεια, τη ρωγμή σε κατεξοχήν μέθοδο προσέγγισης του προσώπου του. Βάλτε με το νου σας να είχαμε μια «ολοκληρωμένη», «ακέραια», στρογγυλή εικόνα του συγγραφέα, της μητέρας και του έργου του σε μια και μόνη παράσταση. Πόσο ανιαρή εντέλεια! Εδώ, η διακοπή είναι το κράτημα μιας απόδοσης που αδυνατεί να ολοκληρώσει την εικόνα και μένει γι' αυτό επιτηδευμένα ανολοκλήρωτη, με τον παλιό ρομαντικό τρόπο. Αυτός είναι εξάλλου ο λόγος για τον οποίο οι «διακοπές» της παράστασης φάνταζαν τόσο θεατρικές. Ηταν προφανώς όλες εξαρχής προμελετημένες και «σπουδαγμένες».

 

Το δεύτερο τέχνασμα του σκηνοθέτη ξεκινά από το «θέατρο-ντοκιμαντέρ», από μια φόρμα που στηρίζεται στην έρευνα, βρίσκει και καταθέτει στοιχεία, χρησιμοποιεί την αφήγηση σαν ένα είδος παρέμβασης. Είναι αλήθεια πως έχει προηγηθεί σοβαρή μελέτη γύρω από το πρόσωπο του Ροΐδη και είναι επίσης γεγονός ότι η παράσταση αποκαλύπτει νέα τεκμήρια, πολλά από τα οποία ίσως δράσουν καταλυτικά στην αποκάλυψη μιας εικόνας διαφορετικής από τη μάσκα του κυνικού, με την οποία είχαμε αποδεχθεί τον συγγραφέα της «Ιωάννας».

 

Τέτοια είναι ασφαλώς η ανακάλυψη από την ερευνητική ομάδα της παραγωγής ενός βιβλίου, που σώζεται στο αρχείο του συγγραφέα διάτρητο από κάποιο εκδικητικό μαχαίρι, και που φανερώνει έναν άλλο Ροΐδη, πληγωμένο κι ανταγωνιστικό, ταραγμένο, εσωτερικά τραυματισμένο από την απόρριψη, έναν Ροΐδη κοντά στην εικόνα του ρομαντικού. Και από την άλλη είναι αυτή η απίστευτη μορφή της μητέρας του ποιητή, της Κορνηλίας Ροδοκανάκη, που με τη δική της μυθιστορηματική βιογραφία αποκαλύπτει όσα άρμενα της «Πάπισσας» έχουν μείνει μέχρι σήμερα στεγανά: Η «Πάπισσα» θα μπορούσε να διαβαστεί σαν ένα μυθιστόρημα κατά βάσιν αυτοβιογραφικό όσο και ερωτικό, σαν η φαντασίωση ενός συναισθηματικά καταπιεσμένου ποιητή, σαν η λυτρωτική ταύτισή του με πρόσωπα που αγάπησε και έχασε. Πιθανόν να είναι η παρηγορία μιας άλλης ζωής, που η ίδια η ζωή αρνήθηκε στον Ροΐδη. Η γραφή ενός αόρατου συγγραφέα.

 

Η παράσταση όμως του Μαυρίκιου απέχει πολύ από το να είναι μια επιστημονική βιογραφία. Αν θέλετε την άποψή μου, αυτός ο Ροΐδης δεν είναι διόλου «ιστορικός»: εντάσσεται κι αυτός μοιραία στο ημίφως του (νεότερου) Παπαδιαμάντη, μεταβαίνει κι αυτός στη ζώνη της μελαγχολίας, τοποθετείται εκ δεξιών του «άγιου των γραμμάτων μας». Τι μας νοιάζει; Δεν ενδιαφέρει καθόλου αν αυτός είναι ο «αληθινός Ροΐδης» της ιστορίας –αρκεί που αυτός είναι ο Ροΐδης όπως τον είδε ο Μαυρίκιος, όπως τον απέδωσε και τον φώτισε: παραδειγματικά και επιλεκτικά.

 

Εδώ ο Μαυρίκιος θυμίζει τον παλιό μάστορα. Αλλοτε επιλέγει να διακόψει την αφήγηση για μια παρουσίαση, άλλοτε σταματά τη θεατρική ροή για μια στιγμή αφηγηματικής παρέμβασης, κι άλλοτε οδηγεί τον φακό του από το έπος της «Ιωάννας» στο δράμα του συγγραφέα της. Στο τέλος τα πάντα βέβαια γίνονται ένα. Νομίζουμε ότι η συγκίνηση στην παράσταση προέρχεται από την παρουσία της μητέρας ή την τυραννισμένη μορφή του συγγραφέα. Είναι πολύ βαθύτερη. Προέρχεται από τη συναίσθηση ότι όλα οδηγούν στο ίδιο σημείο, ότι το μαρτύριο της μιας ζωής διασώζεται και λυτρώνεται στη λογοτεχνία. Οτι με ένα σωτήριο τρόπο τα πλάσματα του νου και της φύσης ανήκουν στο ίδιο σύμπαν, ακολουθούν παρόμοιους νόμους και πλάθονται από το ίδιο υλικό.

 

Το καλό θέατρο οδηγεί σε καλές ερμηνείες. Η Ράνια Οικονομίδου διασώζει τη φωνή μιας γυναίκας που σαν ψίθυρος περνά από τις σελίδες του Ροΐδη. Η ηθοποιός δίνει μάθημα ρυθμού, μέτρου και ελεγμένης ευαισθησίας. Θαυμάσιοι στους κεντρικούς ρόλους τους η Γιούλικα Σκαφιδά σαν Πάπισσα Ιωάννα και ο Αλέξανδρος Βάρθης σαν νεαρός συγγραφέας. Τα σώματά τους δίνονται στη διαρκή μεταμόρφωση, για μια στιγμή γίνονται ένα και για τις άλλες όλες χωρίζουν. Τα σκηνικά του Δημήτρη Πολυχρονιάδη εκπληρώνουν μια ακόμη μαγική μετάταξη: στις προθήκες του ζωντανεύει σαν φανταστικό μουσείο η κρυμμένη ουσία της ανθρώπινης ιστορίας.