Είκοσι χρόνια από το «ταξίδι» της Μαρκετάκη
Του Δημήτρη Γκιώνη
Γνώρισα την Τώνια Μαρκετάκη πριν από 50 χρόνια (βλέπετε, οι… κάποιας ηλικίας θυμόμαστε περισσότερο τα όσο και πιο πίσω – βοηθάνε βέβαια και κάποια χαρτιά), νεοσσός τότε στη δημοσιογραφία, στην εφημερίδα «Δημοκρατική Αλλαγή» (απογευματινή αδελφή της «Αυγής», κομματικού οργάνου του κόμματος της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς – ΕΔΑ). Ηταν η πρώτη μου προϊσταμένη στα καλλιτεχνικά. Γελαστή, ευγενέστατη, με ευρυμάθεια εντυπωσιακή, είχε επιστρέψει πριν λίγο από το Παρίσι, έπειτα από τετράχρονες κινηματογραφικές σπουδές, με υποτροφία, στην περίφημη IDHEC.
Και αντί να τη δούμε με μια κάμερα στο χέρι, βρέθηκε να κάνει τη δημοσιογράφο, όπως άλλωστε και άλλοι συνάδελφοί της, με ανάλογες σπουδές, που συναντήθηκαν στην ίδια δημοσιογραφική παρέα (για κριτικές κυρίως και μεταφράσεις): Θόδωρος Αγγελόπουλος, Βασίλης Ραφαηλίδης (που ξέμεινε στη δημοσιογραφία), Φώτος Λαμπρινός, Κώστας Βρεττάκος, Αλέξης Γρίβας, Δημήτρης Σταύρακας και άλλοι. Νέοι, τότε, με όνειρα και σχέδια, που αναρωτιούνταν πώς θα τα πραγματοποιήσουν, καθώς τα πρότυπα που κυριαρχούσαν δεν είχαν σχέση με τα δικά τους. Υπήρχε ωστόσο μια γενική ευφορία, έξαρση και προσδοκία: το αύριο θα ήταν αλλιώτικο. Ηδη υπήρχαν ορατά σημάδια – ειδικότερα στον χώρο της μουσικής, με μπροστάρη τον Μίκη Θεοδωράκη.
Στη χούντα
Η δικτατορία του 1967 βρήκε την Τώνια στο «Βήμα», όπου είχε μετακινηθεί, ως κριτικό κινηματογράφου (και την αφεντιά μου στη θέση που κατείχε αυτή στη «Δημοκρατική Αλλαγή»). Ηδη είχε προλάβει να κάνει την πρώτη της μικρού μήκους ταινία, «Ο Γιάννης κι ο δρόμος», ενδεικτική του ταλέντου της, με πρωταγωνιστή τον δημοσιογράφο Γιώργο Βότση. Επειτα, εκεί στο εξωτερικό όπου καταφύγαμε πολλοί από εμάς, ήρθε η είδηση ότι η Τώνια είχε συλληφθεί για την αντιδικτατορική της δράση – φυλακή για τέσσερις μήνες, μια δίκη, καταδίκη και αποφυλάκιση με αναστολή.
Στο εξωτερικό στη συνέχεια κι αυτή – Παρίσι, Λονδίνο, βοηθός σκηνοθέτη του Ζαν Λικ Γκοντάρ και του Νίκολας Ρέι. Και η επιστροφή, λίγο πριν πέσει η δικτατορία («Τα καλύτερα παιδιά κουράστηκαν και γύρισαν στο σπίτι», τραγουδούσε τότε ο Διονύσης Σαββόπουλος, που κι αυτός είχε βγει κι είχε επιστρέψει).
Και στα μέσα του 1973 η πρώτη της μεγάλου μήκους ταινία, «Ιωάννης ο βίαιος» (βασισμένη σ’ ένα φονικό μιας κοπέλας από έναν νεαρό με ψυχολογικά προβλήματα). «Ερχεσαι να παίξεις κι εσύ έναν-δυο ρολάκους; Παίζουν κι άλλοι δημοσιογράφοι», λέει σε κάποια συνάντησή μας, καθώς είχα επιστρέψει κι ελόγου μου από τα ξένα. Το χαρήκαμε μερικές ημέρες. Η χούντα είχε χαλαρώσει το στρίμωγμα, και ο ένας μετά τον άλλο (και) οι καλλιτέχνες επωφελούνταν. Ο «Ιωάννης» άρεσε σε κριτικούς και κοινό, και τον ίδιο χρόνο να τα βραβεία στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης: σκηνοθεσία, σενάριο, α’ ανδρικός ρόλος (Μανώλης Λογιάδης).
Ακολουθεί το 1978 η τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος του Κοσμά Πολίτη «Το Λεμονοδάσος» (σε εννέα επεισόδια) κι ενδιάμεσα, για βιοπορισμό, σκηνοθεσία σε θεατρικές παραστάσεις, στην τηλεοπτική εκπομπή «Παρασκήνιο» (σε κάποιο με δικό μου ρεπορτάζ), μεταφράσεις. Το 1983 έρχεται «Η τιμή της αγάπης» (από τη νουβέλα «Η τιμή και το χρήμα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη), η καλύτερη ίσως ταινία της, που αποσπά επτά βραβεία στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, συμπεριλαμβανομένων καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, σεναρίου.
Οδυνηρή «Νύχτα»
Το 1992 γυρίζει την πιο φιλόδοξη ίσως ταινία της, τη «Νύχτα των Κρυστάλλων» (αναφορά στη σκοτεινή Νύχτα των Κρυστάλλων της ναζιστικής Γερμανίας), η οποία μολονότι έλαβε πέντε βραβεία στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οποίων καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας και σεναρίου, δεν απέσπασε τις αναμενόμενες εγκωμιαστικές κριτικές, ενώ και το κινηματογραφόφιλο κοινό δεν ανταποκρίθηκε. Επιπλέον η ταινία ξεπερνούσε κατά πολύ το δίωρο, με αποτέλεσμα η Τώνια να υποχρεωθεί σε οδυνηρές περικοπές, σε βάρος της όλης ροής της. Με αποτέλεσμα η παραγωγή, μολονότι είχε σημαντική ενίσχυση από Κέντρο Κινηματογράφου, ΕΤ1 και άλλους, να «μπει μέσα». Και πόσο ένας άνθρωπος με τις ευαισθησίες της Τώνιας να αντέξει τις πιέσεις των πιστωτών;
Ισως να υπήρχαν και άλλοι λόγοι. Ο θάνατος τη βρήκε 26 Ιουλίου 1994 (πριν από είκοσι χρόνια), στα 52 της, τρεις ημέρες πριν τα γενέθλιά της (29 Ιουλίου 1942). Και οι συνάδελφοι, οι φίλοι και οι θαυμαστές της την κατευόδωσαν με ειλικρινή θλίψη.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Στο πλαίσιο
Παρά την κρίση, ερημιά στην Αθήνα (που πάντως γίνεται ανθρώπινη όταν φεύγουν οι άνθρωποι), καθώς οι περισσότεροι -και δυνάμενοι- εννοούν να την εγκαταλείπουν Αύγουστο. Λες και το ελληνικό καλοκαίρι είναι μόνο αυτός ο μήνας και όχι και οι υπόλοιποι δύο. Δεκαπενταύγουστος εν τω μεταξύ, και, καθώς οι γραμμές αυτές γράφονται πριν, αναρωτιέμαι αν κι εφέτος θα έχουμε το φαινόμενο ψηφοθηρούντων πολιτικών να διαγκωνίζονται ποιος θα εμφανιστεί να βαστάζει τις εικόνες της Παναγίας – κυρίως Τήνου και Σουμελά. Μοναδικός δισταγμός: μήπως τους «κράξουν» – και δικαίως.
Μια και ο λόγος για την Παναγία, να θυμίσω ότι όταν ο βασιλιάς Παύλος -Μάρτιο του 1964- ήταν στα τελευταία του, καθώς η επιστήμη είχε σηκώσει τα χέρια, ο γιος του, διάδοχος Κωνσταντίνος, πετάχτηκε ώς την Τήνο, απέσπασε την εικόνα της Μεγαλόχαρης και την έφερε στα ανάκτορα, μήπως και κάνει το θαύμα της, αλλά δεν. Aργότερα, τιμωρήθηκε και για τ’ άλλα του.
«Ο κόσμος μετακόμισε στην αποκοτιά», γράφει σ’ ένα ποίημά του ο Βύρων Λεοντάρης, που έφυγε πριν από λίγες ημέρες από τη ζωή. Εξαίρετος ποιητής, κριτικός, δοκιμιογράφος (προσωπικά, μνήμες από την «Επιθεώρηση Τέχνης»), είναι αυτός που εισήγαγε τον όρο «ποίηση της ήττας», που προκάλεσε πολλές συζητήσεις. Πάνω απ’ όλα, άνθρωπος υψηλού ήθους, σεβαστός, αγαπητός.
Οχι αγαπητέ Β.Κ., το Μετρό και το αεροδρόμιο δεν περιλαμβάνονται στα ολυμπιακά έργα. Το πρώτο άρχισε να κατασκευάζεται το 1991, το δεύτερο το 1995. Την Ολυμπιάδα πήραμε το 1997. Οτι επισπεύσθηκε η κατασκευή τους γι’ αυτόν τον λόγο, ναι.
ΚΑΙ… Μόνο γι’ αυτό το φεγγάρι.
