Με τους πιο στενούς μας φίλους μοιραζόμαστε πολλά πράγματα. Ή τουλάχιστον έτσι πιστεύουμε. Συνήθως όμως αγνοούμε τόσο τους λόγους για τους οποίους επιλέγουμε τα συγκεκριμένα πρόσωπα για επιστήθιους φίλους όσο και τους μηχανισμούς -βιολογικούς και κοινωνικούς- που καθιστούν αυτή την επιλογή μας σχεδόν αναπόφευκτη.
Ανατρέχοντας στις πιο πρόσφατες κατακτήσεις της Κοινωνικής Ψυχολογίας και της Νευροεπιστήμης, ελπίζουμε να αναδείξουμε κάποιες ιδιαίτερα σκοτεινές πτυχές του πολύπλοκου φαινομένου της ανθρώπινης φιλίας. Θα παρουσιάσουμε τους λόγους που η συμπεριφορά των ετεροφυλόφιλων ανδρών και γυναικών είναι τόσο εμφανώς διαφορετική όταν δημιουργούν φιλικές σχέσεις με άτομα του ίδιου ή διαφορετικού φύλου.
Επίσης θα αντιμετωπίσουμε το ενοχλητικό ερώτημα αν ένας άνδρας και μια γυναίκα μπορούν να γίνουν πραγματικά φίλοι θέτοντας σε παρένθεση την ενδεχόμενη ερωτική έλξη που είναι απολύτως φυσικό να αισθάνονται στην αρχή.
Πάντως, όπως θα δούμε, οι φιλικές μας σχέσεις δεν διαμορφώνονται μόνον από τα κοινωνικά στερεότυπα, αλλά και από συγκεκριμένες ανατομικές-λειτουργικές δομές του εγκεφάλου μας.

Μπορεί ένας ετεροφυλόφιλος άνδρας να γίνει η καλύτερη «φίλη» μιας γυναίκας ή μια γυναίκα ο καλύτερος «φίλος» ενός άνδρα; Αραγε οι ετεροφυλόφιλοι άνδρες και γυναίκες μπορούν να συνδεθούν με φιλικές σχέσεις ή μήπως θα υπάρχει πάντα μεταξύ τους κάποια ανομολόγητη ερωτική έλξη;

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Οι μεγαλύτεροι στοχαστές του είδους μας επιχείρησαν –συνήθως ανεπιτυχώς– να διαφωτίσουν ή να εξηγήσουν την προέλευση του αξιοπερίεργου συναισθήματος της αμοιβαίας «συν-πάθειας» και της μεγάλης οικειότητας που αναπτύσσεται ενίοτε ανάμεσα σε πρόσωπα χωρίς δεσμούς αίματος. Για παράδειγμα, ο Αριστοτέλης περιγράφει τη φιλία ως την κοινή σε όλους τους ανθρώπους εσωτερική προδιάθεση που προκύπτει ανιδιοτελώς από την ελεύθερη επιλογή ελεύθερων ανθρώπων.

Τι σημαίνει όμως «εσωτερική προδιάθεση» και «ελεύθερη επιλογή» όταν πρόκειται για την ακαταμάχητη έλξη ή την ψυχική ταύτιση που νιώθουμε για ορισμένα μόνο πρόσωπα;

Σήμερα, όποιος αναζητά κάποιες ουσιαστικές και καθολικά αποδεκτές απαντήσεις σε αυτά τα ζωτικής σημασίας ερωτήματα, θα πρέπει μάλλον να στραφεί στις φυσικές επιστήμες και όχι στη… μεταφυσική. Πράγματι, τα τελευταία χρόνια πλήθος ερευνών της σύγχρονης Ψυχολογίας και των Νευροεπιστημών άρχισαν δειλά δειλά να αποκαλύπτουν τα κοινά σε όλους τους ανθρώπους βιοψυχολογικά ριζώματα ή και τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις της φιλικής συμπεριφοράς.

Η «μαγική» συνταγή για μακροχρόνια φιλία

Τόσο οι φιλόσοφοι όσο και οι ειδικοί επιστήμονες δυσκολεύονται να προσδιορίσουν επακριβώς τα όρια ανάμεσα στις εκδηλώσεις της ανθρώπινης φιλίας και στις εκδηλώσεις της αγάπης ή της ερωτικής έλξης. Συνήθως περιγράφουν τη φιλία ως μια προσωπική και, εν πολλοίς, συνειδητή επιλογή που στηρίζεται σε αμοιβαία αισθήματα συμπάθειας, εμπιστοσύνης, ανιδιοτελούς αλληλεγγύης μεταξύ ατόμων κάθε ηλικίας και φύλου τα οποία δεν συνδέονται με οικογενειακούς δεσμούς.

Για παράδειγμα, ο διαπρεπής Αμερικανός ψυχολόγος Ρόμπερτ Χέιζ (Robert Hays) ορίζει τη φιλία ως «την οικειοθελή αλληλεξάρτηση δύο προσώπων στη διάρκεια του χρόνου, που σκοπό έχει να διευκολύνει τους κοινωνικούς, συναισθηματικούς στόχους των εμπλεκόμενων ατόμων και η οποία εκδηλώνεται με διάφορους τύπους και βαθμούς συντροφικότητας, οικειότητας, συναισθηματικής εξάρτησης και αμοιβαίας αλληλεγγύης».

Μολονότι ευρύτατα αποδεκτός, ο ορισμός της φιλίας του Χέιζ παραμένει ενοχλητικά ασαφής: οι διάφοροι «τύποι και βαθμοί συντροφικότητας» στους οποίους αναφέρεται ρητά πολύ δύσκολα μπορούν να διακριθούν από τα συνήθη αισθήματα αγάπης ή ακόμη και της ερωτικής έλξης μεταξύ δύο προσώπων. Επίσης, δεν γίνεται η παραμικρή αναφορά στους βασικούς ψυχολογικούς μηχανισμούς και στη σχεδόν διαχρονική δυναμική των ποικίλων φιλικών σχέσεων ανάμεσα σε άτομα του ίδιου ή διαφορετικού φύλου.

Περιγράφοντας αντίθετα τη δυναμική της ανάπτυξης μιας νέας φιλικής σχέσης η Μπέβερλι Φερ (Beverly Fehr), επιφανής Καναδή κοινωνική ψυχολόγος που επί δεκαετίες μελετά το πώς γεννιούνται και εξελίσσονται οι σχέσεις φιλίας, υποστηρίζει: «Οταν συναντώνται για πρώτη φορά δύο άγνωστα πρόσωπα, στην αρχή αποκαλύπτουν μόνον ελάχιστες προσωπικές πληροφορίες». Και όσοι παραβιάζουν αυτόν τον κανόνα προκαλούν στο άλλο πρόσωπο αμηχανία και δυσπιστία.

Πάντως, για να δημιουργηθεί η απαραίτητη εμπιστοσύνη οφείλουν και οι δύο να ρισκάρουν αποκαλύπτοντας σταδιακά κάποια πολύ προσωπικά δεδομένα. «Κατά τα πρώτα στάδια της διαμόρφωσης μιας νέας φιλικής σχέσεις είναι αποφασιστικής σημασίας το να είναι αμοιβαία αυτή η εκμυστηρευτική διάθεση», διευκρινίζει η Φερ.

Ενδέχεται πολλοί αναγνώστες να απογοητευτούν μαθαίνοντας ότι οι περισσότερες σχετικές έρευνες υποδεικνύουν πως στη διαμόρφωση νέων φιλικών σχέσεων αποφασιστικό ρόλο παίζουν η χωρική εγγύτητα και η χρονική συχνότητα. Οσο συχνότερα συναντάμε ένα άγνωστο πρόσωπο τόσο περισσότερο οικείο και συμπαθητικό μάς φαίνεται, εκτός βέβαια αν μας είναι αντιπαθές από την πρώτη στιγμή.

Γιατί άραγε η χωρική και η χρονική συχνότητα συνεύρεσης αποτελούν δύο βασικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη νέων φιλικών σχέσεων; Επειδή πολύ απλά ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται με πολύ μεγαλύτερη ευχέρεια ό,τι ήδη γνωρίζει. Αρα η καταγραφή οικείων προσώπων και καταστάσεων του δημιουργεί μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Ετσι, η «τυχαία» χωρική και χρονική συνεύρεση με ένα πρόσωπο δημιουργεί τις απαραίτητες εξωτερικές προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση μιας φιλικής σχέσης μαζί του.

Ας σημειωθεί ότι μιλάμε για «αναγκαίες» και όχι για «ικανές» εξωτερικές προϋποθέσεις διότι προφανώς στη δημιουργία μιας ουσιαστικής φιλικής σχέσης υπεισέρχονται και μια σειρά από υποκειμενικοί παράγοντες: λόγου χάρη η αμοιβαία σωματική ή και πνευματική έλξη, η θετική συναισθηματική προδιάθεση, καθώς και η κοινωνική επιτηδειότητα κ.ά. Συνεπώς, η συχνότητα επαφής μαζί του/της δεν αρκεί από μόνη της για να γίνει κάποιος ή κάποια επιστήθιος φίλος μας, θα πρέπει επίσης να έχουμε την εντύπωση ότι βρισκόμαστε αμφότεροι στο ίδιο… «μήκος κύματος».

Αυτή την υπέροχη «αίσθηση» συναισθηματικής οικειότητας και πνευματικού συντονισμού με τους επιστήθιους φίλους ή φίλες μας οι νευροεπιστήμονες είναι πλέον σήμερα σε θέση να τη μελετούν εργαστηριακά μέσω των νέων τεχνικών απεικόνισης της λειτουργίας του εγκεφάλου (βλ. ειδικό πλαίσιο).

Από καιρό ήταν γνωστές στους ειδικούς οι αξιοσημείωτες διαφοροποιήσεις ως προς τις εκδηλώσεις της φιλικότητας στα δύο φύλα. Ετσι, ανάμεσα στις φυλετικές διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών συμπεριλαμβάνονται και οι εμφανείς διαφορές ως προς τον τρόπο που βιώνουν και διαχειρίζονται τα φιλικά τους αισθήματα απέναντι σε άτομα του ίδιου ή διαφορετικού φύλου.

Πώς οι φιλικές σχέσεις επηρεάζονται από το φύλο;

Οι φιλικές σχέσεις μεταξύ των γυναικών προϋποθέτουν συνήθως την αμοιβαία συναισθηματική έκθεση και την υποστήριξη. Μια καλή φίλη οφείλει να ακούει, να κατανοεί και να στηρίζει συναισθηματικά την επιστήθια φίλη της.

Ανάμεσα σε πραγματικές φίλες είναι αποδεκτές -αν όχι επιβεβλημένες!- οι σωματικές εκδηλώσεις φιλίας και συμπαράστασης (αγκαλιές, φιλιά κ.ο.κ.). Συμπεριφορά που μεταξύ των ετεροφυλόφιλων ανδρών θεωρείται ακόμη και σήμερα ταμπού: όποτε εκδηλώνεται προκαλεί αμηχανία, εμφανή ενόχληση και την υποψία ότι ο φίλος ενδέχεται να είναι «θηλυπρεπής».

Κατά κανόνα μεταξύ ετεροφυλόφιλων ανδρών αναπτύσσονται φιλικές σχέσεις που έχουν «συνεταιριστικό» χαρακτήρα, δηλαδή χαρακτήρα συμμαχίας απέναντι στους «άλλους»: διασκεδάζουν ή αθλούνται μαζί, στηρίζουν πρόθυμα ο ένας τον άλλον όποτε αντιμετωπίζουν πρακτικά (και όχι ψυχολογικά!) προβλήματα. Με άλλα λόγια, συνήθως οι άνδρες φίλοι είναι σύντροφοι στο ποτό, στα αθλήματα και εν γένει στις «εξωστρεφείς» κοινωνικές τους συναναστροφές ή δραστηριότητες.

Οι περισσότεροι άνδρες λοιπόν συνδέονται φιλικά με δεσμούς αμοιβαίας εκτίμησης και πρακτικής υποστήριξης. Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει μεταξύ των γυναικών, στον ανδρικό τύπο φιλικής σχέσης η ψυχολογική-συναισθηματική οικειότητα υποβαθμίζεται ή και καταστέλλεται συστηματικά: φίλος δεν είναι αυτός με τον οποίο μιλάς για τα προβλήματά σου, αλλά αυτός που, γνωρίζοντας ότι αντιμετωπίζεις ένα πρόβλημα, σε βοηθά να το ξεχάσεις.

Τι συμβαίνει όμως στην πραγματικότητα όταν οι φίλοι ανήκουν σε διαφορετικό φύλο; Μπορεί ένας ετεροφυλόφιλος άνδρας να γίνει η καλύτερη «φίλη» μιας γυναίκας ή μια γυναίκα ο καλύτερος «φίλος» ενός άνδρα; Αραγε, οι ετεροφυλόφιλοι άνδρες και γυναίκες μπορούν να συνδεθούν με φιλικές σχέσεις ή μήπως μεταξύ τους θα υπάρχει πάντα μια υπολανθάνουσα και ανομολόγητη ερωτική έλξη;

Σε κάθε περίπτωση, οι στενές φιλικές σχέσεις είναι φαινόμενα εξαιρετικά περίπλοκα. Κάτι που εξάλλου επιβεβαιώνεται από πλήθος ψυχολογικών μελετών, οι οποίες υποδεικνύουν ότι η πρώτη σπίθα που πυροδοτεί τη μετέπειτα φιλική σχέση μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας μπορεί κάλλιστα να έχει και ερωτικό χαρακτήρα.

Η μετανεωτερική αποδόμηση των σχέσεων

Πάντως δύσκολα θα μπορούσε να παραβλέψει κανείς ότι στις αναπτυγμένες μεταβιομηχανικές κοινωνίες οι στενές φιλικές σχέσεις τείνουν να υποκαταστήσουν την παραδοσιακή πυρηνική οικογένεια. Τα σημάδια αυτής της ριζικής αλλαγής δεν λείπουν στις μεταμοντέρνες δυτικές κοινωνίες: η δραματική αύξηση των ανύπαντρων ή χωρισμένων ανδρών και γυναικών και η ευκολία με την οποία δημιουργούνται οικογένειες με… ημερομηνία λήξης φαίνεται πως συμβάλλουν αποφασιστικά στην αναβάθμιση των φιλικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων (ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου).

Η κυρίαρχη τάση στις σημερινές δυτικές κοινωνίες είναι να υποβαθμίζονται συστηματικά οι παραδοσιακές συναισθηματικές σχέσεις οικογενειακού τύπου και παράλληλα να αναβαθμίζονται οι επιλεκτικές σχέσεις μεταξύ φίλων: απ’ ό,τι φαίνεται, μόνον οι επιστήθιοι φίλοι/φίλες είναι σε θέση να μας προσφέρουν την απολύτως αναγκαία ψυχολογική-κοινωνική στήριξη. Ετσι, η δήθεν «ελεύθερη» επιλογή των πολύ στενών φίλων έρχεται να αντισταθμίσει τη συστηματική συρρίκνωση των παραδοσιακών οικογενειακών σχέσεων.

Πράγματι, αρκετές πρόσφατες κοινωνιολογικές-ψυχολογικές αναλύσεις επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι όσο περισσότερο ένα άτομο είναι «ελεύθερο» να δημιουργήσει τη δική του προσωπική ταυτότητα και ζωή τόσο περισσότερο τείνει να αναβαθμίζει τον ρόλο και τη σημασία των επιστήθιων φίλων του, τους οποίους υποτίθεται ότι επιλέγει ελεύθερα και συνειδητά.