Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης
Walter Lewin Warren Goldstein
Για την αγάπη της Φυσικής
μτφρ. Β. Πέτουσης, Α. Δημητρόπουλος
επιμ. Α. Δημητρόπουλος, Α. Μάμαλης,
εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 452
Κατά κανόνα, κανείς δεν περιμένει -ούτε και απαιτεί!- από ένα υψηλού επιπέδου βιβλίο Φυσικής να είναι διασκεδαστικό. Κι όμως αυτό ακριβώς πέτυχαν οι συγγραφείς αυτού του πραγματικά απολαυστικού επιστημονικού αναγνώσματος.
Η αψεγάδιαστη επιστημονική ακρίβεια και το μεγάλο ενδιαφέρον των θεμάτων που πραγματεύονται δεν αναδεικνύονται με τη συνήθη πανεπιστημιακή σοβαροφάνεια, αλλά με τους πλέον ευρηματικούς και ενίοτε ξεκαρδιστικούς τρόπους.
Ο λόγος για το απολαυστικό βιβλίο Φυσικής που συνέγραψε ο διάσημος αστροφυσικός Γουόλτερ Λούιν (Walter Lewin) με τη βοήθεια του επιτυχημένου ιστορικού και συγγραφέα Γουόρεν Γκόλντσταϊν (Warren Goldstein). Στο βιβλίο αυτό ο Λούιν αποθησαύρισε τα καλύτερα παραδείγματα και τα πιο γοητευτικά επιστημονικά επιχειρήματα, που τον έκαναν παγκοσμίως γνωστό ως μεγάλο εκλαϊκευτή των πιο δυσνόητων (για το ευρύ κοινό) εννοιών και θεωριών της σύγχρονης Φυσικής.
Πράγματι, οι πανεπιστημιακές παραδόσεις του στο ΜΙΤ, ένα από τα τρία καλύτερα πανεπιστήμια φυσικών επιστημών των ΗΠΑ, τον έκαναν τόσο δημοφιλή ως πανεπιστημιακό δάσκαλο ώστε οι ετήσιες διαλέξεις του στη Φυσική να βιντεοσκοπούνται και να προβάλλονται στο Διαδίκτυο.
Με την ομολογουμένως εκκεντρική διδακτική τέχνη του, ο Γουόλτερ Λούιν μας οδηγεί στην ανακάλυψη των πιο αινιγματικών πτυχών του φυσικού κόσμου που μας περιβάλλει. Καταφεύγοντας σε απλά πειράματα και αλησμόνητες πρακτικές αποδείξεις, μας επιτρέπει να γευτούμε κάτι από τη μαγεία και την αρμονία των φυσικών αρχών που κυβερνούν το γνωστό μας Σύμπαν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, μας διδάσκει πώς η επιστήμη μπορεί να διευρύνει τους διανοητικούς μας ορίζοντες.
Το «Για την αγάπη της Φυσικής» είναι λοιπόν κυριολεκτικά αυτό που εξαγγέλλει: «ένα ταξίδι στα θαύματα του κόσμου μας», αλλά και ένα δείγμα υψηλότατης επιστημονικής «εκλαΐκευσης», αφού, χάρη στα απτά και διασκεδαστικά παραδείγματα που χρησιμοποιεί, καταφέρνει να καταστήσει κατανοητές στους μη ειδικούς αναγνώστες μερικές από τις πιο δύσκολες επιστημονικές έννοιες. Το γεγονός μάλιστα ότι παρουσιάζεται άριστα μεταφρασμένο και επιμελημένο στη γλώσσα μας το καθιστά διπλά δελεαστικό ως ανάγνωσμα.
Donna Haraway
Ανθρωποειδή, Κυβόργια και Γυναίκες
Η επανεπινόηση της φύσης
μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου,
εκδ. «Αλεξάνδρεια», σελ. 371
Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, η επιστήμη των Υπολογιστών, η Ρομποτική, η Βιοτεχνολογία και η Νευροβιολογία συνεργάζονται στενά για τη δημιουργία χιμαιρικών κυβερνοργανισμών, των περιώνυμων «Cyborgs», που στην παρούσα μετάφραση του κλασικού βιβλίου της Ντόνα Χάραγουεϊ αποδίδεται εύστοχα ως «κυβόργια».
Οπως εξηγεί η συγγραφέας, πρωτότυπη φιλόσοφος-βιολόγος και επιφανής φεμινίστρια, τα «κυβόργια» δεν πρέπει να θεωρούνται πλέον ευφάνταστα επινοήματα κάποιων «αλλοπαρμένων» συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας, διότι αποτελούν ήδη τα χιμαιρικά βιοκυβερνητικά πλάσματα που προκύπτουν από τη μόνιμη σύντηξη ενός έμβιου οργανισμού με μία ή περισσότερες μηχανές (π.χ. με έναν υπολογιστή).
Οι πρωταγωνιστές, λοιπόν, αυτού του ιδιαίτερα διεγερτικού βιβλίου είναι τα ανθρωποειδή, τα κυβόργια και οι γυναίκες, οριακά πλάσματα, που η κυρίαρχη ανδροκρατική σκέψη θεωρεί κυριολεκτικά ως τέρατα. Με τα κείμενα αυτού του βιβλίου, η Χάραγουεϊ απευθύνει μια συστηματική και εξονυχιστική διερώτηση στις πολύπλευρες και αδιαφανείς βιοπολιτικές, βιοτεχνολογικές και φεμινιστικές θεωρήσεις και πρακτικές που αναπτύσσονται σήμερα για τη χειραγώγηση αυτών των κάθε άλλο παρά αθώων τεράτων.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο αναδεικνύεται σαφώς γιατί η ιδέα της «φύσης» και του «φυσιολογικού» είναι μια ιστορική-κοινωνική κατασκευή: μια επινόηση με επιστημονικοφανή επένδυση μάλλον παρά μια ουσιαστική επιστημονική ανακάλυψη. Οι έρευνες που συγκεντρώνονται στον τόμο κινούνται με εντυπωσιακή άνεση από τις παλαιοανθρωπολογικές μελέτες έως την ανοσοβιολογία και από τη φεμινιστική θεωρία έως τη βιοπληροφορική τεχνολογία, αναδεικνύοντας όχι μόνο τις έμφυλες ρίζες της δυτικής τεχνοεπιστήμης, αλλά κυρίως τις βιοπολιτικές σκοπιμότητες της νέας ριζικής εκμηχάνισης της ανθρώπινης ζωής.
Οπως γράφει η Ντ. Χάραγουεϊ: «Οι μηχανές στον ύστερο 20ό αιώνα έκαναν ολότελα αμφίβολη τη διαφορά ανάμεσα στο φυσικό και το τεχνητό, στον νου και το σώμα, στην αυτοανάπτυξη και τον έξωθεν σχεδιασμό, καθώς και σε πάμπολλες άλλες διακρίσεις που ίσχυαν άλλοτε για τους οργανισμούς και τις μηχανές. Οι μηχανές έχουν ενοχλητική ζωντάνια και εμείς τρομακτική αδράνεια»!
Πράγματι, σήμερα, η διεθνής κοινότητα-αγορά, κατάλληλα προϊδεασμένη από τον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία του φανταστικού, σχεδιάζει και αναμένει με ανυπομονησία τη μαζική μετουσίωση των ανθρώπων σε υβριδικές βιο-κυβερνητικές μηχανές.
Λευτέρης Ζούρος
Σε αναζήτηση σκοπού σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό
Σκέψεις για μια ρεαλιστική ηθική
εκδ. «Παν. Εκδ. Κρήτης», σελ. 206
Θέτοντας σε παρένθεση ή και αμφισβητώντας ρητά τα όσα, επί χιλιετίες, έχουν υποστηρίξει φιλόσοφοι και θεολόγοι σχετικά με τη σκοπιμότητα και την ηθική υπόσταση της ανθρώπινης ζωής, η σύγχρονη επιστήμη είναι άραγε σε θέση να μας διαφωτίσει σχετικά με τη γένεση και τη λειτουργία της ηθικής; Αυτό είναι το βαθύτερο ερώτημα που επιθυμεί να προσεγγίσει -με αυστηρά επιστημονικά και ορθολογικά επιχειρήματα- ο Λευτέρης Ζούρος, επιφανής εξελικτικός γενετιστής και ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Αν στο προηγούμενο ιδιαιτέρως διαφωτιστικό βιβλίο του «Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο» (κυκλοφορεί επίσης από τις ΠΕΚ) ο συγγραφέας μας προσέφερε μια ολοκληρωμένη παρουσίαση της εξελικτικής θεωρίας, στο παρόν βιβλίο, που μόλις κυκλοφόρησε, αποφάσισε να διερευνήσει τις ηθικές συνέπειες που έχει για την ανθρώπινη κατάσταση η πλήρης αποδοχή της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας καθώς και των επιστημονικών εξηγήσεων της ανθρώπινης ζωής και του ανθρώπινου νου, που αυτή συνεπάγεται.
«Ο σκοπός είναι τροφή, σαν το ψωμί. Το να λέμε ότι το ψωμί είναι για το σώμα και ο σκοπός για την ψυχή είναι λάθος. Γιατί δεν υπάρχει σώμα χωρίς ψυχή και ψυχή χωρίς σώμα· πρόκειται για “ένα και το αυτό”. Η διαφορά είναι ότι για το ψωμί γνωρίζουμε τις φυσικές και βιολογικές ιδιότητές του· γνωρίζουμε το “πώς” λειτουργεί ως τροφή. Μας πήρε κάποιες χιλιάδες χρόνια να φτάσουμε ώς εκεί. Για τον σκοπό δεν έχουμε φτάσει ακόμα στο σημείο αυτό, αλλά είναι ζήτημα χρόνου», διατείνεται ο συγγραφέας.
Σε αυτό το προγραμματικά προκλητικό βιβλίο του επιχειρεί να «λύσει» το δυσεπίλυτο αίνιγμα της ύπαρξης ηθικής και σκοπιμοτήτων μέσα σε ένα φυσικό σύμπαν χωρίς… σκοπό, βασιζόμενος ωστόσο αποκλειστικά στα εξ ορισμού πρόσκαιρα και «επιλαθεύσιμα» -σύμφωνα με τον Πόπερ και άλλους επιστημολόγους- μέσα της επιστήμης.
Santiago Ramon y Cajal
Σκέψεις παιδαγωγικής
μτφρ, επιμ., εισαγ. Λ. Τριάρχου, Α. Κουτσοκλένης
εκδ. «Εκκρεμές Τραυλός», σελ. 167
Ο μεγάλος Ισπανός ανατόμος Σαντιάγο Ραμόν ι Καχάλ (Santiago Ramón y Cajal) θεωρείται σήμερα ο αναμφισβήτητος «πατέρας των Νευροεπιστημών», των σύγχρονων δηλαδή επιστημών του εγκεφάλου. Γεννήθηκε στην Αραγονία το 1852 και πέθανε στη Μαδρίτη το 1934.
Εργάστηκε ως καθηγητής στα Πανεπιστήμια της Βαλένθια, της Βαρκελώνης και της Μαδρίτης και το 1906 τιμήθηκε, από κοινού με τον Ιταλό ανατόμο Καμίλο Γκόλτζι, με το Βραβείο Νομπέλ Ιατρικής για τις πρωτοποριακές έρευνές του πάνω στη κυτταρική δομή του νευρικού συστήματος.
Οι μαθητές του τον περιγράφουν ως εμπνευσμένο και ιδιοφυή «ιππότη της επιστήμης» ο οποίος, παρά τα φτωχά μέσα της εποχής (ένα απλό μικροσκόπιο!), κατάφερε να ιχνογραφήσει και να κατανοήσει επακριβώς τη βαθύτερη δομή και τη συνδεσμολογία των νευρικών κυττάρων (νευρώνων) του εγκεφαλικού ιστού.
Επίσης, πρώτος αυτός υποστήριξε ότι το νευρικό κύτταρο αποτελεί τη δομική και λειτουργική μονάδα του εγκεφάλου μας, επιβάλλοντας έτσι το θεμελιώδες «νευρωνικό δόγμα» περί της δομικής ασυνέχειας του νευρικού ιστού. Δόγμα που ουδείς μέχρι σήμερα έχει αμφισβητήσει, ενώ υπήρξε και το θεμέλιο για τη μετέπειτα εκρηκτική ανάπτυξη της Νευροβιολογίας.
Ιδού πώς περιγράφουν οι Ελληνες επιμελητές της αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα και ιδιαίτερα επίκαιρη συλλογή κειμένων του μεγάλου Ισπανού δασκάλου: «Ο μικρός αυτός τόμος συγκεντρώνει ένα νέο, διεθνώς πρωτόγνωρο, απάνθισμα κειμένων του Δον Σαντιάγο για την εκπαίδευση και την παιδαγωγική και εισάγει τον «μέγα Ισπανό σοφό» -όπως τον βάφτισαν οι συμπατριώτες του- στην ελληνική βιβλιογραφία. Στα κριτικά δοκίμια, ανυπέρβλητα μνημεία, συναντούμε εμβριθείς, έως αντισυμβατικές, ιδέες· νοήματα αειθαλή κι επίκαιρα, σε βαθμό που, αν αφαιρούσαμε τις ημερομηνίες, θα ήταν δύσκολο να μαντέψουμε ότι γράφτηκαν πριν εκατό χρόνια».
«Ο γεωργός απλά ρίχνει τον σπόρο· το γόνιμο έδαφος κάνει το φυτό να ανθίσει». Με αυτή την ποιητική εικόνα περιγράφει γλαφυρά ο Καχάλ τη λειτουργία της παιδείας. Αν μάλιστα αναλογιστούμε ότι κάθε μορφή «εκπαίδευσης» συνεπάγεται τη διαρκή, σχεδόν καθημερινή τροποποίηση της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου μας, τότε το «Σκέψεις Παιδαγωγικής» του Ραμόν ι Καχάλ αποκτά ξεχωριστή βαρύτητα για τις παιδαγωγικές πρακτικές που υιοθετούμαι και εφαρμόζονται πλέον μαζικά.
Χρειάστηκε όμως σχεδόν ένας αιώνας (!) για να αναγνωρίσουν και να εφαρμόσουν οι σύγχρονες υποτίθεται «κοινωνίες της επιστήμης» τις πρωτοποριακές ιδέες που διατύπωσε ο μεγάλος ερευνητής της δομής και της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου!
Πάντως, τις δύο τελευταίες δεκαετίες έχουν πληθύνει εντυπωσιακά οι σχετικές νευρο-παιδαγωγικές έρευνες και η Νευροπαιδαγωγική έχει αναδειχθεί σε πρωτοπόρο τομέα μελέτης των εγκεφαλικών προϋποθέσεων και δυνατοτήτων της εκπαίδευσης.
Το μικρό, αλλά γοητευτικό και εξαιρετικά πλούσιο σε αυτοβιογραφικές, επιστημονικές και ανθρωπιστικές ιδέες είναι ένα απολαυστικό ανάγνωσμα υπέροχα μεταφρασμένο και επιμελημένο στα ελληνικά.
Peter J. Bowler Iwan R. Morus
Η ιστορία της νεότερης επιστήμης
Μια επισκόπηση
μτφρ. Βαρβάρα Σπυροπούλου,
επιμ. Θ. Αραμπατζής και Φ. Παπανελοπούλου
εκδ. «Παν. Εκδ. Κρήτης», σελ. 520
Η «Ιστορία της Επιστήμης» είναι η ιστορική ανασυγκρότηση των θεωρητικών και πρακτικών συστημάτων καθώς και των ανθρώπινων και κοινωνικών παραγόντων που, κατά το παρελθόν, διαμόρφωσαν αυτά τα συστήματα σκέψης και πράξης στο πλαίσιο μιας επιστημονικής παράδοσης.
Με άλλα λόγια, κάθε επιμέρους ιστορία της επιστήμης οφείλει να μελετά όχι μόνο τους πρωταγωνιστές, τις ιδέες ή τις πρακτικές, αλλά και τους κοινωνικούς παράγοντες που συνέβαλαν στη διαμόρφωση και στην επικράτηση (ή την απόρριψη) ορισμένων επιστημονικών κατακτήσεων του παρελθόντος (όπως π.χ. κοινωνικές ομάδες, ιστορικές αναγκαιότητες, οικονομικά συμφέροντα κ.ά.).
Μόλις πριν από μισό αιώνα, το κυρίαρχο και ευρύτατα αποδεκτό ιστοριογραφικό πρότυπο για την περιγραφή και την κατανόηση της εξέλιξης της επιστημονικής γνώσης συνολικά και των επιμέρους επιστημών ήταν γραμμικό και σωρευτικό.
Σύμφωνα με αυτό το ιστοριογραφικό μοντέλο, η κάθε επιστήμη αναπτύσσεται, υποτίθεται, ανεξάρτητα από τις «εξωτερικές» ιστορικές και πολιτισμικές συνθήκες, με έναν ουσιαστικά «αυτιστικό» τρόπο. Εκτοτε τα πράγματα άλλαξαν, και η αντίληψη αυτή περί κοινωνικά «άσπιλης» και «ουδέτερης» επιστήμης αποδείχτηκε ένα μύθευμα!
Διόλου περίεργο, λοιπόν, που ο Πίτερ Τζ. Μπόουλερ (Peter J. Bowler) και ο Ιγουαν Ράις Μόρους (Iwan Rhys Morus), δύο διαπρεπείς και διεθνώς αναγνωρισμένοι ιστορικοί της νεότερης επιστήμης, επέλεξαν μεθοδολογικά να «περιοριστούν» στη μελέτη τόσο των εσωτερικών όσο και των εξωτερικών παραγόντων που διαμόρφωσαν την πορεία ανάπτυξης των επιμέρους επιστημών από τη γένεσή τους κατά τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα.
Πράγματι, οι συγγραφείς αυτού του πολύ σημαντικού βιβλίου πέτυχαν κάτι πραγματικά αξιοθαύμαστο: να προσφέρουν μια πλήρη και επαρκώς τεκμηριωμένη ιστορικά ανασυγκρότηση της ανάπτυξης των σημαντικότερων φυσικών επιστημών: των ιδεών, των πρωταγωνιστών, του κοινωνικού, αλλά και του ιστορικού πλαισίου εντός του οποίου αναπτύχθηκαν αυτές οι πρωτοποριακές ιδέες. Χωρίς, ωστόσο, όπως πολύ συχνά συμβαίνει, να παραλείψουν να αναδείξουν και τις πολυποίκιλες επιδράσεις αυτών των επιστημονικών ιδεών-πρακτικών στις ανθρώπινες κοινωνίες και στη νεότερη σκέψη εν γένει.
Μέσα στις καλογραμμένες σελίδες αυτής της ιστορίας της νεότερης επιστήμης ανασυγκροτούνται βήμα προς βήμα όλες οι μείζονες εξελίξεις που έλαβαν χώρα στο πεδίο της επιστημονικής σκέψης, από τις επαναστατικές ιδέες του 17ου αιώνα μέχρι τα ζητήματα που εγείρονται στις μέρες μας από τη θεωρία της εξέλιξης, τη γενετική, την πυρηνική φυσική, τη σύγχρονη κοσμολογία και τις πολεμικές εφαρμογές της επιστημονικής γνώσης.
Ενα άλλο μεγάλο πλεονέκτημα της συγκεκριμένης Ιστορίας είναι ότι δεν επικεντρώνεται αποκλειστικά στις εξελίξεις των γνωστών επιστημών -π.χ. της Φυσικής ή της Χημείας- αλλά εστιάζει εξίσου (αν όχι περισσότερο!) στις μέχρι πρόσφατα παραμελημένες από την παραδοσιακή ιστοριογραφία επιστήμες: στην εξελικτική και μοριακή Βιολογία, στη Γενετική, στη Γεωλογία, στη Νευροψυχολογία κ.α. Επιστημονικοί κλάδοι που πλέον έχουν αναδειχτεί σε πρωταγωνιστές της σύγχρονης επιστημονικής περιπέτειας!
Πάντως, οι συγγραφείς δεν περιορίστηκαν στην εξιστόρηση των πιο αποφασιστικών εξελίξεων στην επιστημονική σκέψη τους τρεις τελευταίους αιώνες, αλλά έκριναν απαραίτητο να προσθέσουν ειδικά κεφάλαια για τον κοινωνικό ρόλο και την επικοινωνία αυτής της γνώσης (επιστημονική εκλαΐκευση).
Τέλος, η άψογη μετάφραση της Β. Σπυροπούλου και η άριστη επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης από τον Θ. Αραμπατζή και τη Φ. Παπανελοπούλου συμβάλλουν αποφασιστικά στην ανάδειξη των εγγενών και αξιομνημόνευτων αρετών αυτής της πραγματικά σύγχρονης ιστορίας της επιστήμης.
