Του Τάσου Σαραντή
Στη σκιά δύο σκουριασμένων ψαράδικων που έχουν «καθίσει» εδώ και πολλά χρόνια στον βυθό της Αράλης προσπαθούν να ξαποστάσουν καμήλες
Η λίμνη Αράλη είναι γνωστή εδώ και χρόνια ως ζώνη περιβαλλοντικής καταστροφής. Αλλά αυτή τη χρονιά, η μεγαλύτερη λεκάνη της λίμνης αποξηράνθηκε τελείως και στη θέση της έχει απομείνει μια τοξική, αλμυρή έρημος. Με τη συνεχή άρδευση των υδάτων των ποταμών που ρέουν σε αυτήν, αλλά και εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, η νεοεμφανιζόμενη έρημος αναμένεται να επεκταθεί.
Η Αράλη έχει φτάσει σε ένα νέο χαμηλό, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Οι τελευταίες δορυφορικές εικόνες της NASA έδειξαν ότι, για πρώτη φορά στην ιστορία της, η μεγαλύτερη λεκάνη απορροής της έχει στερέψει παντελώς. Ωστόσο, η λίμνη έχει μια ενδιαφέρουσα ιστορία καθώς 600 με 700 χρόνια πριν, ήταν το ίδιο μικρή, αν όχι μικρότερη από ό,τι είναι σήμερα. Με το πέρασμα των χρόνων η Αράλη κατάφερε να γίνει η τέταρτη μεγαλύτερη λίμνη του κόσμου, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να ξανασυμβεί και αυτή τη φορά. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, οι άνθρωποι αρδεύουν τα νερά των ποταμών και οι επιδράσεις της άρδευσης επιδεινώνονται από ένα άλλο νέο στοιχείο: την αλλαγή του κλίματος.
Ανάμεσα στο Καζακστάν και το Ουζμπεκιστάν, η Αράλη είναι στην πραγματικότητα μια «τερματική» αλμυρή λίμνη. Είναι αλμυρή επειδή η εξάτμιση του νερού από την επιφάνειά της είναι μεγαλύτερη από την ποσότητα του νερού που αναπληρώνεται μέσω των ποταμών που ρέουν σε αυτήν. Και είναι τερματική επειδή δεν υπάρχει ποτάμι που να εκρέει από αυτή. Αυτό κάνει την Αράλη πολύ ευαίσθητη στις μεταβολές της ισορροπίας του νερού που προκαλούνται είτε από το κλίμα είτε από τον άνθρωπο.
Η εντατική άρδευση των φυτειών βαμβακιού στις ερήμους της δυτικής Σοβιετικής Ενωσης εμπόδισε το νερό να φτάνει στην Αράλη, κάτι που οδήγησε στα δραματικά χαμηλά επίπεδα της λίμνης που βλέπουμε σήμερα. Αυτό με τη σειρά του σκότωσε πολλά φυτά και ζώα, εξαιτίας της υψηλής αλατότητας των νερών της. Κατά την πρώτη περίοδο της Σοβιετικής Ενωσης, η Αράλη και οι υγρότοποί της αποτελούσαν έναν σημαντικό πόρο για την αλιευτική βιομηχανία, τη γεωργία, την κτηνοτροφία και τη γουνοποιία.
Η καλλιέργεια του «λευκού χρυσού»
Ομως, στη δεκαετία του 1950, η έκταση των αρδευόμενων εκτάσεων για την καλλιέργεια του «λευκού χρυσού» (όπως αποκαλείται το βαμβάκι) αυξήθηκε δραματικά από 4 δισ. στρέμματα σε 8 δισ. στρέμματα, με το Ουζμπεκιστάν να ανακηρύσσεται ένας από τους μεγαλύτερους παραγωγούς βαμβακιού στον κόσμο. Και για να τροφοδοτηθεί η ακόρεστη ζήτηση του βαμβακιού για νερό, κατασκευάστηκε το κανάλι Καρακούμ, ένα από τα μεγαλύτερα του κόσμου, από την άμμο της ομώνυμης ερήμου. Κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960, η ποσότητα του νερού που εξατμιζόταν από την Αράλη ήταν μεγαλύτερη από την ποσότητα του νερού που εισερχόταν στη λίμνη, με αποτέλεσμα τα επίπεδά της να μειωθούν δραματικά στις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Ετσι, περισσότερο από το 75% της επιφάνειας και περισσότερο από το 90% του όγκου της λίμνης χάθηκε.
Απέραντες εκτάσεις τοξικής άμμου έχουν απομείνει εκεί που κάποτε ήταν η μεγάλη Αράλη
Την περίοδο 1987-1988, η λίμνη χωρίστηκε στα δύο και δημιουργήθηκαν δύο λεκάνες, η μεγάλη και η μικρή Αράλη. Επειτα από διεθνείς προσπάθειες για την προστασία της μικρής Αράλης με την κατασκευή φραγμάτων, η στάθμη του νερού σε αυτή τη λίμνη ανέβηκε. Η μεγάλη Αράλη εξακολούθησε να συρρικνώνεται και στη συνέχεια χωρίστηκε και η ίδια σε δύο λεκάνες: μία βαθύτερη και μικρότερη δυτικά και μία πιο ρηχή, αλλά επεκτατική, ανατολικά. Και αυτή είναι η τελευταία λεκάνη για την οποία οι εικόνες της NASA έδειξαν ότι έχει στεγνώσει τελείως το καλοκαίρι που πέρασε.
Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την αποξήρανση της Αράλης ήταν καταστροφικές. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι έχουν εκτοπιστεί και εκατοντάδες είδη έχουν εξαφανιστεί. Τοξικά μέταλλα και αγροχημικά (ζιζανιοκτόνα, φυτοφάρμακα, εντομοκτόνα), που χρησιμοποιήθηκαν για την πρόληψη των ασθενειών και των παρασίτων ώστε να μη μειωθούν οι αποδόσεις του βαμβακιού, βρήκαν τον δρόμο τους προς τη λίμνη μέσω των ποταμών της.
Αλλά επειδή η Αράλη είναι μια τερματική λίμνη, οι ρύποι δεν «ξεπλύθηκαν» ποτέ και εναποτέθηκαν στα ιζήματα του βυθού. Σήμερα, αυτά τα ιζήματα του πυθμένα παρασύρονται από τον αέρα, εκτινάσσονται στην ατμόσφαιρα ως τοξικές, αλατώδεις θύελλες σκόνης και εξαπλώνονται σε πολλές εκατοντάδες χιλιόμετρα προκαλώντας αύξηση των θανάτων και των χρόνιων παθήσεων, ιδιαίτερα σε νέους ανθρώπους.
Ενα βασικό ερώτημα που απασχολεί τους επιστήμονες είναι το κατά πόσο η τρέχουσα παλινδρόμηση της λίμνης οφείλεται στην εντατική άρδευση και κατά πόσο μπορεί να οφείλεται στην αλλαγή του κλίματος κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών. Οι πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι η συρρίκνωση της λίμνης Αράλης από το 1960 προκλήθηκε από την κλιματική αλλαγή μόνο κατά 14%, με την άρδευση να παραμένει μακράν ο μεγαλύτερος ένοχος. Οι ερευνητές αναρωτιούνται τι θα συμβεί στη στάθμη της Αράλης με την παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών και, έχοντας συνδυάσει αρκετές προβλέψεις μαζί, καταλήγουν στο ότι πρέπει να περιμένουμε περαιτέρω απώλεια των νερών της.
Ωστόσο, εάν η άρδευση των ποταμών συνεχιστεί, τότε η καθαρή απώλεια του νερού θα είναι ακόμη μεγαλύτερη, καθώς η ροή των ποταμών μέσα στη λίμνη ουσιαστικά θα σταματήσει. Η κλιματική αλλαγή μπορεί να είναι ένα από τα μεγάλα προβλήματα του κόσμου, αλλά η υπερβολική άρδευση είναι τουλάχιστον δυνατόν να αντιστραφεί με τις σωστές αλλαγές πολιτικής. Εν τούτοις και τα δύο ζητήματα μαζί αποτελούν έναν καταστροφικό συνδυασμό.
