Bernard Williams
«Αιδώς και ανάγκη»
Μετάφραση: Βαρβάρα Σπυροπούλου
Επιμέλεια: Τάσος Νικολόπουλος
Αλεξάνδρεια, 2014, σελ. 349
Του Θανάση Γιαλκέτση
Στην ανθρωπολογική σκέψη συναντάμε τη διάκριση μεταξύ «πολιτισμού της αιδούς» και «πολιτισμού της ενοχής». Υποτίθεται ότι υπάρχουν πολιτισμοί της ντροπής, στους οποίους οι άνθρωποι τηρούν κάποιους ηθικούς κανόνες προκειμένου να αποφύγουν αρνητικές αντιδράσεις και να μη χάσουν το κύρος τους στα μάτια των άλλων. Υπάρχουν επίσης πολιτισμοί της ενοχής, στους οποίους οι άνθρωποι αφομοιώνουν και εσωτερικεύουν τους ηθικούς κανόνες και επομένως προσπαθούν να ζουν σύμφωνα με τις επιταγές της ηθικής τους συνείδησης. Ορισμένοι μελετητές της αρχαιότητας επανέλαβαν αυτήν τη διάκριση, ισχυριζόμενοι ότι οι ηθικές ιδέες των αρχαίων Ελλήνων εκφράζουν έναν πολιτισμό της αιδούς και επομένως υστερούν σε σχέση με τη νεωτερική ηθική συνείδηση, η οποία προϋποθέτει την ενοχή, ένα ηθικό συναίσθημα πιο ώριμο και πιο συνειδητό από την ντροπή. Ενας πολιτισμός της αιδούς είναι, άλλωστε, ένας πολιτισμός της ετερονομίας, γιατί ταυτίζει την ηθική συμπεριφορά με ένα συμβατικό ενδιαφέρον για τους προσανατολισμούς της κοινής γνώμης και με την προσαρμογή στις προκαταλήψεις της κοινότητας.
Η μετάβαση επομένως από τον πολιτισμό της αιδούς στον πολιτισμό της ενοχής σηματοδοτεί μιαν ουσιαστική ηθική πρόοδο, καθώς θέτει τα άτομα μπροστά στην προσωπική τους ευθύνη για τις πράξεις τους και ανοίγει έτσι τον δρόμο της ηθικής αυτονομίας και της ελευθερίας του υποκειμένου. Κορύφωση αυτής της διαδικασίας στο φιλοσοφικό πεδίο είναι το καντιανό υποκείμενο, το οποίο δρα σύμφωνα με «κατηγορικές» προσταγές, και στο πολιτικό πεδίο ο φιλελευθερισμός, ο οποίος προϋποθέτει άτομα ικανά να κάνουν ελεύθερα και συνειδητά τις ηθικές επιλογές τους.
Ο Βρετανός φιλόσοφος Μπέρναρντ Ουίλιαμς (1929-2003) αμφισβητεί και ανασκευάζει αυτές τις αντιλήψεις και γενικότερα τις θεωρίες που διατυπώνουν οι υπέρμαχοι του «προοδευτισμού» -όπως τους αποκαλεί-, οι οποίοι παρερμηνεύουν τις ιδέες και τις εμπειρίες των αρχαίων Ελλήνων, επειδή τις κρίνουν με μοναδικό μέτρο τις νεωτερικές αντιλήψεις περί ελευθερίας και αυτονομίας. Υποστηρίζει μάλιστα ότι, αν κατορθώσουμε να κατανοήσουμε ορθά τις ηθικές αντιλήψεις των αρχαίων, θα αναγνωρίσουμε σε αυτές ένα μέρος του εαυτού μας, γιατί θα διαπιστώσουμε ότι «οι ηθικές ιδέες μας έχουν περισσότερα κοινά με εκείνες των αρχαίων Ελλήνων απ’ ό,τι συνήθως πιστεύουμε».
Ο Ουίλιαμς δεν εισηγείται βέβαια μιαν αναχρονιστική επιστροφή στην αρχαιοελληνική ηθική και η κριτική του στον «προοδευτισμό» δεν σημαίνει ότι αρνείται ή υποτιμά τις ηθικές προόδους που έχουν γίνει στη σύγχρονη εποχή. Ισχυρίζεται ωστόσο ότι η μελέτη των αρχαίων μπορεί να ρίξει νέο φως στο δικό μας ηθικό παρόν. Μπορεί να μας βοηθήσει όχι μόνον να κατανοήσουμε καλύτερα τους εαυτούς μας, αλλά και να υποβάλουμε σε κριτική και αυτοκριτική εξέταση τη δική μας αλαζονική έπαρση, που μας κάνει να νομίζουμε ότι είμαστε αυτόνομα υποκείμενα τα οποία αποφασίζουν ελεύθερα, ότι είμαστε προικισμένοι με μια τόσο ισχυρή ηθική ταυτότητα ώστε να νιώθουμε θωρακισμένοι απέναντι στην αναγκαιότητα ή το απρόβλεπτο και το τυχαίο των καταστάσεων. Αυτός ο κριτικός διάλογος με το αρχαιοελληνικό παρελθόν είναι σήμερα ακόμη πιο αναγκαίος, καθώς στις μέρες μας βλέπουμε να κλονίζονται εκείνες οι βεβαιότητες πάνω στις οποίες στηρίχθηκε επί μακρόν η ηθική της Δύσης. Ισως σήμερα η απόσταση που μας χωρίζει από την αρχαία Ελλάδα να είναι πιο μικρή από όσο νομίζουμε.
Γιατί στις μέρες μας έχουμε λιγότερο σαφή και στέρεα υποδείγματα ηθικής δράσης και αρκετά λιγότερη εμπιστοσύνη στον ορθό λόγο, στην πρόοδο και στη δυνατότητα εδραίωσης της δικαιοσύνης από όση είχαν ο Καντ, ο Χέγκελ και τόσοι άλλοι μετά από αυτούς. Ο Ουίλιαμς διαπιστώνει ότι η έννοια της αιδούς στον ελληνικό κόσμο δεν συνδέεται αποκλειστικά με τον φόβο για την αρνητική γνώμη και την επίκριση των άλλων, αλλά γίνεται αντιληπτή με έναν πολύ πιο σύνθετο τρόπο και ενσωματώνει ιδέες και ηθικά συναισθήματα που προσεγγίζουν αυτό που σήμερα αποκαλούμε ενοχή. Η ντροπή για τους Ελληνες ήταν μια ηθική έννοια που συνδεόταν και με την εσωτερική αυτοαξιολόγηση και την αυτοεκτίμηση. Οσοι φορούν τα καντιανά ματογυάλια αναζητούν στα ηθικά κίνητρα της δράσης την έννοια του καθήκοντος και, επειδή δεν την βρίσκουν, τοποθετούν τους αρχαίους Ελληνες σε ένα προηθικό στάδιο, εξαιρώντας ίσως μόνον την Αντιγόνη και τον Σωκράτη.
Ο Ουίλιαμς δείχνει αντίθετα ότι ακόμη και στην αρχαϊκή περίοδο συναντάμε αρκετές από τις βασικές έννοιες που χαρακτηρίζουν την ηθική μας αντίληψη. Στον ομηρικό κόσμο υπάρχουν δρώντα υποκείμενα που διαβουλεύονται, αποφασίζουν, πράττουν, σταθμίζουν τις συνέπειες των ενεργειών τους και αναλαμβάνουν την ευθύνη γι’ αυτές. Υπάρχουν ομηρικοί ήρωες ικανοί να ασκούν ηθικό αυτοέλεγχο.
Η φωνή της ηθικής συνείδησης γίνεται βέβαια πιο ισχυρή και δεσμευτική στην τραγωδία και στη φιλοσοφία του 5ου αιώνα. Ο Ουίλιαμς υπογραμμίζει ότι οι Ελληνες εκείνης της περιόδου γνώριζαν πολύ καλά κάτι σημαντικό, το οποίο η σύγχρονη ηθική αντίληψη τείνει συνήθως να παραγνωρίζει: κάθε άνθρωπος είναι εκτεθειμένος στα πλήγματα της τύχης και στους καταναγκασμούς της φύσης ή της βούλησης άλλων (όπως φανερώνουν λ.χ. οι «αναγκαίες ταυτότητες», δηλαδή το να γεννιέται μια ύπαρξη άνδρας ή γυναίκα ή το να γίνεται κανείς δούλος). Εμείς που υπερηφανευόμαστε ότι είμαστε ελεύθερα και αυτόνομα άτομα διδασκόμαστε κάτι πολύτιμο από τα ομηρικά έπη και τις αρχαιοελληνικές τραγωδίες: η ύπαρξή μας είναι ακόμη σε μεγάλο βαθμό έρμαιο των παιχνιδιών της τύχης και των καταναγκασμών της αναγκαιότητας.
