Της Παρής Σπίνου
Η Λατιφέ Χανούμ το 1923
Θεωρείται ο «πατέρας των Τούρκων», ο πολιτικός που έβαλε στον δρόμο του εκσυγχρονισμού τη χώρα. Κι όμως ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ έβαλε στο περιθώριο τη μία και μοναδική σύζυγό του, τη Λατιφέ Χανούμ Ουσακί, την οποία η επίσημη τουρκική ιστορία αγνοεί επιδεικτικά. Μια καλλιεργημένη, κοσμοπολίτισσα φεμινίστρια, που στάθηκε ισότιμα κοντά του 2,5 χρόνια (από τον χειμώνα του 1923 έως το καλοκαίρι του 1925) και τον ώθησε σε γενναίες μεταρρυθμίσεις. Οσο όμως δυτικός κι αν ήταν ο γάμος τους άλλο τόσο ισλαμικός ήταν ο τρόπος που ο Ατατούρκ τη χώρισε, με ένα απλό διάταγμα.
Το βιβλίο «Η κυρία Ατατούρκ, Λατιφέ Χανούμ» της Τουρκάλας δημοσιογράφου Ιπέκ Τσαλισλάρ, που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Πατάκη (μτφ. Γιώργος Σαγκριώτης), ανασύρει από τη λήθη τη σύζυγο του Τούρκου ηγέτη, ρίχνοντας φως στη σχέση τους. Η συγγραφέας συνάντησε πλήθος δυσκολιών, καθώς η Λατιφέ Χανούμ είχε ορίσει να μη μιλήσει για την ίδια κανένας από τους συγγενείς της. Ακόμα και τα προσωπικά της έγγραφα παραμένουν επτασφράγιστα μυστικά στο Ιδρυμα Τουρκικής Ιστορίας.
«Η Λατιφέ Χανούμ ήταν αινιγματική προσωπικότητα. Μετά τον χωρισμό τους το κύρος της υπέστη πλήγματα, ενώ τα της σχέσης τους παραποιήθηκαν. Εζησε ακόμα μισόν αιώνα μέσα στο σκοτάδι όπου την είχαν εξορίσει. Σχεδόν όλοι μιλούσαν αρνητικά γι’ αυτήν», επισημαίνει η βιογράφος. Ωστόσο ο ξένος Τύπος τη θεωρούσε εκπρόσωπο των αλλαγών οι οποίες καθόρισαν την τουρκική κοινωνία στις αρχές του 20ού αιώνα. Μάλιστα την είχαν ικανή να αναλάβει τη θέση του, όταν ο Ατατούρκ υπέστη έμφραγμα, το 1923.
Ηταν κόρη πλούσιου εμπόρου από τη Σμύρνη με διεθνείς δραστηριότητες, μεγάλωσε με γκουβερνάντες, μάθαινε αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, έπαιζε πιάνο, έκανε ιππασία, ήξερε σκοποβολή, διάβαζε λογοτεχνία, παρακολουθούσε τα καλλιτεχνικά γεγονότα. Φοίτησε στο Tudor Hall School κοντά στο Λονδίνο και άρχισε να σπουδάζει νομικά στη Σορβόνη. Δεν ήταν ιδιαίτερα όμορφη, είχε λευκό δέρμα και μαύρα μαλλιά. Το ανάστημά της, μόλις 1,56 μ. Την αποκαλούσαν «μικροσκοπική κυρία».
Γνωρίστηκαν στη Σμύρνη το 1922 όταν ο Ατατούρκ αποφάσισε να κάνει το πατρικό της σπίτι διοικητήριο. Η 23χρονη Λατιφέ γοητεύτηκε από τον «απελευθερωτή της Σμύρνης» και ο σαραντάρης πολιτικός εντυπωσιάστηκε που φορούσε μενταγιόν με τη φωτογραφία του. Η πρόταση γάμου που της έκανε ήταν πρωτότυπη. Ζήτησε να του συγυρίσει το δωμάτιο, ενώ πάνω στο κρεβάτι είχε αφήσει τη φωτογραφία του και στο πίσω μέρος της εκδήλωνε χειρόγραφα την επιθυμία να γίνει γυναίκα του.
Με τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ στον γάμο τους
Η νεαρή σύζυγος δεν παρέμενε απλή θεατής των πολιτικών εξελίξεων. Ηταν η πρώτη Τουρκάλα που μπήκε στο ακροατήριο του Κοινοβουλίου στην Αγκυρα. Συνόδευε τον Ατατούρκ στις περιοδείες του, μιλούσε σε συγκεντρώσεις γυναικών και υποδεχόταν ξένους δημοσιογράφους και διπλωμάτες. «Είμαι ο υπασπιστής του άντρα μου», έλεγε. Ηταν κομψή, της άρεσαν τα μαύρα ρούχα και τα διαμαντένια σκουλαρίκια. Δεν φορούσε τσαρσάφ ούτε φερετζέ. «Τάσσομαι υπέρ της κατάργησης του φερετζέ, όμως η αλλαγή δε θα συντελεστεί με επανάσταση, αλλά με μεταρρύθμιση», δήλωνε.
Με τον Ατατούρκ συζητούσαν τους πολιτικούς λόγους του και συχνά υπερασπιζόταν με πάθος τις απόψεις της και του ασκούσε κριτική. Για τα δικαιώματα των γυναικών ήταν σαφής. «Υποστήριζε την ανάγκη δημιουργίας ενός αστικού δικαίου το οποίο θα καταργούσε την ανισότητα μεταξύ αντρών και γυναικών καθώς και την πολυγαμία. Πίστευε ότι η παιδεία και η θρησκεία θα έπρεπε να διαχωριστούν προκειμένου να βελτιωθεί η κοινωνική θέση των γυναικών». Μάλιστα σχεδίαζε να εμφανιστεί ως υποψήφια βουλευτής το 1923 στην πόλη Αγκρι, ωστόσο οι γυναίκες από το Λαϊκό Κόμμα Γυναικών αποκλείστηκαν από τις εκλογές.
Στον δεύτερο χρόνο του γάμου τους δημιουργήθηκαν μεγάλες εντάσεις. Λέγεται πως τον ζήλευε, ενώ η σκιά της πρώην αρραβωνιαστικιάς του, η οποία αυτοκτόνησε πριν από τον γάμο τους, έπεφτε βαριά. Αγαπούσαν τα παιδιά, ωστόσο ο Μουσταφά Κεμάλ δεν μπορούσε να τεκνοποιήσει – συνεπεία μιας παιδικής ασθένειας.
Η οριστική ρήξη ήρθε έπειτα από έναν θυελλώδη καβγά, στις 20 Ιουλίου του 1925. Ο Ατατούρκ έφυγε από το σπίτι απειλώντας πως θα το κάψει. Την άλλη μέρα τής έγραψε μια επιστολή συμβουλεύοντάς τη να επιστρέψει στους γονείς της, στη Σμύρνη, και στη συνέχεια ετοίμασε το έγγραφο για το διαζύγιο. «Ο Μουσταφά Κεμάλ χωρίζει τη φεμινίστρια σύζυγό του με διάταγμα», έγραφαν οι εφημερίδες.
Ο Ατατούρκ δήλωνε αργότερα: «Μπόρεσα να διοικήσω έναν στρατό, όχι όμως και μια γυναίκα». Η Λατιφέ είχε άλλη προσέγγιση: «Για άλλη μια φορά διαδραματίζεται μια υπόθεση, όπως εκείνη του Ναπολέοντα και της Ιωσηφίνας. Αγαπούσα τον άντρα μου. Εκανα ό,τι περνούσε από το χέρι μου για να επιτύχει τα πράγματα που επιθυμούσε για τον εαυτό του και τη χώρα. Από τώρα και στο εξής, όμως, η συνύπαρξή μας αποτελεί εμπόδιο για την πρόοδό του. Οπως και στην περίπτωση της Ιωσηφίνας, η γυναίκα είναι αυτή που πρέπει να θυσιαστεί».
Μετά το διαζύγιο το περιβάλλον του Ατατούρκ ξεκίνησε εναντίον της συκοφαντική εκστρατεία. Την περιέγραφαν ως ιδιότροπη, υστερική, ένοχη, ατιμασμένη. Την απομόνωσαν από τον έξω κόσμο, καθώς η ίδια είχε στην κατοχή της σημαντικά έγγραφα, ενώ υπήρχε φόβος πως θα ασχοληθεί με την πολιτική. Πέθανε στις 12 Ιουλίου του 1975 από καρκίνο. Μέχρι το τέλος, στο στήθος της φορούσε μια καρφίτσα με το πρόσωπο του Κεμάλ.
