^{[1] [2]}Penelope Deutscher «Ντεριντά». Μετάφραση: Ιωάννα Ναούμ, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2012, σελ. 195.

 

 

 

 

 

 

 

Του Αρη Στυλιανού

 

Ο Ζακ Ντεριντά (1930-2004) έχει θεωρηθεί συχνά δυσνόητος, αν όχι ακατανόητος, φιλόσοφος. Το στερεότυπο καταρρίπτεται όταν διαβάσουμε το βιβλίο της Πενέλοπε Ντόιτσερ, καθηγήτριας φιλοσοφίας στο Σικάγο. Μπροστά μας εμφανίζεται τότε ένας άλλος Ντεριντά, κατανοητός και προσιτός στο ευρύ κοινό. Και, ασφαλώς, αξίζει τον κόπο να ασχοληθεί κανείς με αυτόν τον «γίγαντα της φιλοσοφίας», όπως τον είχε αποκαλέσει ο Λουί Αλτουσέρ.

 

Τι είναι εκείνο που κάνει το βιβλίο της Ντόιτσερ, αυτόν τον ευσύνοπτο οδηγό ανάγνωσης, χρήσιμο και ωφέλιμο; Κατά κύριο λόγο, η καθαρότητα και σαφήνεια της γραφής του, που ευτύχησε μεταφραστικώς στα χέρια της Ιωάννας Ναούμ. Η μεταφράστρια, η οποία διδάσκει γενική και συγκριτική γραμματολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, είναι εξοικειωμένη με το έργο του Γάλλου φιλοσόφου και κατορθώνει να υπερβεί τις δυσκολίες του θέματος, προσφέροντας ένα ωραίο αποτέλεσμα στο ελληνόφωνο αναγνωστικό κοινό.

 

Το βιβλίο αποτελείται από σύντομη εισαγωγή και δέκα κεφάλαια, ενώ στις τελευταίες του σελίδες προσφέρεται ενδιαφέρον χρηστικό υλικό: χρονολόγιο, προτεινόμενες πηγές, βιβλιογραφία, ελληνική εργογραφία, ευρετήριο εννοιών και κύριων ονομάτων. Στο πρώτο κεφάλαιο («Η αποδομητική ανάγνωση») αναλύεται το κατεξοχήν ζήτημα που απασχόλησε τον Ντεριντά, καθιστώντας τον διάσημο σε διεθνές επίπεδο: η θεωρία της αποδόμησης (deconstruction). Η αποδόμηση, που προϋποθέτει την υποψία ή και την καχυποψία απέναντι σε καθετί αυτονόητο, είναι μια μέθοδος ανάγνωσης και ερμηνείας, κατά κύριο λόγο των γραπτών κειμένων. Ωστόσο, δεν αποτελεί μέθοδο ή εργαλείο που εφαρμόζει κάποιος στο αντικείμενό του εξωτερικά, αλλά είναι κάτι που συμβαίνει στο εσωτερικό του κειμένου ή, γενικότερα, του αντικειμένου μελέτης.

 

Με το πρόβλημα της ανάγνωσης ασχολείται και το δεύτερο κεφάλαιο («Η ανάγνωση ως παρέμβαση»), στο οποίο καταδεικνύεται ότι η αποδόμηση μπορεί να οδηγήσει σε νέους τρόπους θεώρησης της πολιτισμικής, αλλά και της ατομικής ταυτότητας: «Από τη στιγμή που λαμβάνει κανείς υπόψη τόσο την εσωτερική διαφορά όσο και τη διαφορά του άλλου, αρχίζει να προσέχει τον άλλο και κατανοεί ότι ο αγώνας για την ταυτότητά μας δεν αποκλείει την ταυτότητα του άλλου, είναι ανοικτή στην ταυτότητα του άλλου». Η αποδομητική ανάγνωση του Ντεριντά εκβάλλει στην ανατροπή της εκάστοτε ιεραρχίας πραγμάτων και σχέσεων.

 

Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θέμα της «διαφωράς», γραμμένης με ωμέγα, για να δηλωθεί ακριβώς η συνεχής διαφοροποίηση, η διαφορά της διαφοράς, το γεγονός δηλαδή ότι η ίδια η διαφορά διαφέρει, γι’ αυτό και ονομάζεται «διαφωρά» από τον φιλόσοφο. Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στην έννοια του «ανεπίκριτου», δηλαδή εκείνου για το οποίο δεν μπορεί να διατυπωθεί κάποια τελική κρίση ή να ληφθεί κάποια οριστική απόφαση. Το ανεπίκριτο είναι ό,τι δεν ταιριάζει σε κανέναν από τους δύο πόλους μιας δυαδικής αντίθεσης.

 

Η κουλτούρα, το κοινωνικό φύλο και η πολιτική αποτελούν τα αντικείμενα του πέμπτου κεφαλαίου, χάρη στο οποίο η ανάλυση μετατοπίζεται προς πιο συγκεκριμένα ζητήματα του κοινωνικού και του πολιτικού βίου. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και το έκτο κεφάλαιο, όπου συζητείται «το πλαίσιο της επικοινωνίας», με αναφορές στη φιλοσοφία της γλώσσας και της επικοινωνίας. Εδώ εξιστορείται και η διαμάχη του Ντεριντά με τον Χάμπερμας ως προς το εάν η ανθρώπινη γλωσσική επικοινωνία οδηγεί τελικά στην κατανόηση ή στην παρανόηση.

 

Στα επόμενα τέσσερα κεφάλαια (7-10) εξετάζονται ορισμένες έννοιες που ο Γάλλος φιλόσοφος επεξεργάστηκε στο ύστερο έργο του, έννοιες οι οποίες ενέχουν ή αποκτούν ηθική και πολιτική σημασία: «πένθος και φιλοξενία», «δώρο και συγχώρηση», «δικαιοσύνη και νόμος», «βελτιωσιμότητα» και δημοκρατία.

 

Ο Ντεριντά ακολούθησε κάπως ανορθόδοξη ακαδημαϊκή σταδιοδρομία: δεν έγινε ποτέ «κανονικός» καθηγητής πανεπιστημίου στη Γαλλία, ωστόσο ίδρυσε το Διεθνές Κολέγιο Φιλοσοφίας στο Παρίσι, δίδαξε στην περίφημη Ecole Normale και στην Ecole des Hautes Etudes, καθώς και σε πολλά πανεπιστήμια ανά τον κόσμο, με πιο διάσημα εκείνα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Το έργο του, πάντως, δεν έπαψε ποτέ να κινητοποιεί ποικιλοτρόπως τους αναγνώστες του.

 

Το βιβλίο της Ντόιτσερ κυκλοφορεί στα ελληνικά σε μια χρονική περίοδο κατά την οποία διαπιστώνεται αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη σκέψη του φιλοσόφου της αποδόμησης, όπως άλλωστε δηλώνει και το σημαντικό διεθνές συνέδριο που διοργανώθηκε στην Αθήνα στα τέλη Ιανουαρίου του 2013, το οποίο ήταν αφιερωμένο στην πολιτική και ηθική φιλοσοφία του Ζακ Ντεριντά. Ετσι, η εν λόγω έκδοση αποτελεί σημαντική συνεισφορά για μια αρχική προσέγγιση αυτής της πρωτότυπης φιλοσοφικής σκέψης, της επερχόμενης και ελευσόμενης και ανοικτής προς το μέλλον.