Του Γιώργου Μαργαρίτη*

Στα τέλη του καλοκαιριού του 1941, τον Αύγουστο, ενώ ολοκληρωνόταν η εγκατάσταση του κατοχικού καθεστώτος στο νησί της Κρήτης, η επαρχία της Βιάννου μετακινήθηκε διοικητικά και από τον νομό Ηρακλείου, στον οποίο ανήκε, εντάχθηκε διοικητικά στον γειτονικό νομό Λασιθίου. Το ζήτημα δεν ήταν απλά και μόνο διοικητικό. Καθώς ο νομός του Λασιθίου βρισκόταν στην ιταλική ζώνη ευθύνης, η υπαγωγή της επαρχίας σε αυτόν σήμαινε ταυτόχρονα την υπαγωγή του κάτω από την ιταλική στρατιωτική διοίκηση και όχι τη γερμανική, που ευθυνόταν για τον υπόλοιπο νομό Ηρακλείου.

Σύσσωμοι σχεδόν οι φορείς της επαρχίας –πρόεδροι κοινοτήτων, συλλόγων, συνεταιρισμών κλπ.– αντιτάχθηκαν σθεναρά σε αυτή τη διοικητική αλλαγή. Με διαδοχικά υπομνήματα και παρεμβάσεις ζήτησαν να παραμείνουν στον νομό Ηρακλείου και στη γερμανική ζώνη ευθύνης. Το αίτημά τους το υιοθέτησε ο κατοχικός νομάρχης Ηρακλείου και κατόπιν θλιβερά διάσημος γενικός διοικητής της Κρήτης, ο Ιωάννης Πασσαδάκης, προβάλλοντας στις γερμανικές υπηρεσίες μια σειρά από «πρακτικά» –ας το πούμε έτσι– επιχειρήματα. Η επαρχία, έγραφε μεταξύ άλλων στους Γερμανούς ιθύνοντες, παράγει μπανάνες και είναι ίσως η μόνη περιοχή στη ναζιστική Νέα Ευρώπη όπου παράγεται αυτό το ενδιαφέρον φρούτο. Θα ήταν κρίμα να στερηθεί το Ράιχ από τη μοναδική αυτή δυνατότητα να προμηθευτεί ένα είδος εδέσματος που αλλιώς θα ήταν αδύνατον να φτάσει στη Γερμανία καθώς οι αποικίες και οι θάλασσες ανήκαν στους εχθρούς της (το έγγραφο στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης/Χανιά/Αρχείο Κατοχής).

Πέρα όμως από τις μπανάνες, υπήρχε κάτι περισσότερο ουσιαστικό στα επιχειρήματα των φορέων της επαρχίας και του ναζί νομάρχη. Η πεποίθηση ότι κάτω από τη σκέπη της Γερμανίας ήταν εξασφαλισμένη σε σαφώς μεγαλύτερο βαθμό η «δίκαιη» αντιμετώπιση των κατοίκων της επαρχίας. Η δικαιοσύνη του Γερμανού νικητή απέπνεε σαφώς μεγαλύτερη αξιοπιστία από την αντίστοιχη του Ιταλού κατακτητή. Αυτές μάλιστα οι προτιμήσεις εκδηλώθηκαν σε μια καθ’ όλα υποψιασμένη εποχή: τον Αύγουστο του 1941. Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε μόλις ολοκληρωθεί η δεύτερη «προγραμματισμένη» σειρά αντιποίνων για τη συμμετοχή του λαού της Κρήτης στη Μάχη του Μαΐου, στην υπεράσπιση δηλαδή του νησιού από τους Γερμανούς εισβολείς. Μεθοδικά εκτελέστηκαν, με απλές στρατιωτικές διαταγές (χωρίς δηλαδή να αναμιχθεί κανενός είδους δικαστική εξουσία), πολλές εκατοντάδες κατοίκων του νησιού, «αμάχων» όπως ειρωνικά –πώς αλλιώς να το χαρακτηρίσουμε;– ονομάζονταν. Αυτή ήταν μια σαφής προαγγελία για το είδος του δικαίου που θα εφάρμοζαν οι ναζί κατακτητές και το οποίο, παρ’ όλα αυτά, διεκδικούσαν οι φορείς της επαρχίας Βιάννου για τον εαυτό τους και τους κατοίκους της επαρχίας. Υποθέτουμε ότι δύο χρόνια αργότερα, τον τραγικό Σεπτέμβριο του 1943, όταν ο γερμανικός στρατός εκτέλεσε 460 κατοίκους της επαρχίας, πολλοί από εκείνους που υπέγραψαν τα υπομνήματα του 1941 θα αναθεώρησαν τις περί «γερμανικού» δικαίου πεποιθήσεις τους – εφόσον πρόλαβαν δηλαδή, πριν και οι ίδιοι εκτελεσθούν.

Αυτή η τραγική αντίφαση –θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε «παρεξήγηση»– στα κατοχικά χρόνια, εύλογα προκαλεί μια σειρά ερωτήματα. Από πού προέκυπτε αυτή η προτίμηση στους Γερμανούς και όχι στους «μεσογειακούς» Ιταλούς, οι οποίοι, στο κάτω κάτω είχαν σαφώς περισσότερες «συγγενείς» –ως προς τους Κρήτες– προδιαγραφές από εκείνες των βόρειων Ευρωπαίων; Ηταν αλήθεια ότι οι Ιταλοί στρατιώτες, αφημένοι στην τύχη τους από το σάπιο φασιστικό καθεστώς της Ρώμης, καταδυνάστευαν τις τοπικές κοινωνίες στις κατεχόμενες ζώνες, ζώντας κυριολεκτικά σε βάρος τους. Αυτό όμως δεν ήταν ακόμα σε θέση να το γνωρίζουν οι παράγοντες της Βιάννου, όπως επίσης δεν γνώριζαν ότι η γερμανική πολιτική της λεηλασίας και της αρπαγής των εγχώριων πόρων ήταν απλά πιο οργανωμένη, μεθοδική και, σε τελευταία ανάλυση, σαφώς πιο καταστροφική για τους υπόδουλους πληθυσμούς.

Αυτή η «παρεξήγηση» του Αυγούστου του 1941 δεν αποτέλεσε ούτε μοναδικό φαινόμενο, ούτε περιοριζόταν στον τότε τόπο και χρόνο. Η πεποίθηση ότι η ευρωπαϊκή κατάκτηση «εκπολιτίζει», οργανώνει δηλαδή εύρυθμα τις κοινωνίες, διαχύθηκε τον καιρό της αποικιακής εξάπλωσης και παρέμεινε έκτοτε ως σταθερή αναφορά του σύγχρονου κόσμου. Για να «εκπολιτίσουν» εισέβαλαν στο Ιράκ ή στο Αφγανιστάν οι δυτικές δυνάμεις: για να οργανώσουν «δημοκρατικά», δηλαδή εύρυθμα, τις χώρες αυτές. Με άλλα λόγια, η όποια πολιτική ή στρατιωτική κίνηση στοχεύει στην ένταξη του θύματος στο καπιταλιστικό σύστημα και στερέωμα απλά του ανοίγει την πύλη στον πολιτισμό: την Πύλη του Παραδείσου θα μπορούσαμε –με λίγη ειρωνεία– να συνοψίσουμε.

Πρόκειται για μια γενικότερη ψευδαίσθηση την οποία έχουν οι λαοί του κόσμου και, ακόμα πιο συχνά, αυτοί που τους κυβερνούν: οι οικονομικές, πνευματικές, πολιτικές, σε τελευταία ανάλυση, ελίτ. Τα προηγμένα καπιταλιστικά κράτη, όπως θεωρεί αυτή η αντίληψη, ακόμα και στην ιμπεριαλιστική εκδοχή τους, έχουν αναπτυγμένο το αίσθημα, το κριτήριο του δικαίου. Καθώς κυριαρχεί διάχυτα η αντίληψη ότι οι βιομηχανικές κοινωνίες είναι καλύτερα διαρθρωμένες, οργανωμένες και λειτουργικά αποτελεσματικές, προς αυτές στρέφεται η προσδοκία για ευταξία και δίκαιο. Ο ιμπεριαλισμός έχει τη δική του γοητεία και επενδύει ακριβώς σε αυτήν την υπόσχεση εξορθολογισμού και εκσυγχρονισμού.

Στα 1941, λοιπόν, οι παράγοντες της Βιάννου δεν ήσαν τυφλοί – απλά ήσαν αιχμάλωτοι μιας κυρίαρχης στον τότε κόσμο αντίληψης. Θα περνούσαν δύο χρόνια για να καταλάβουν με τον πλέον φρικτό τρόπο το πόσο έξω είχαν πέσει στις εκτιμήσεις τους. Εβδομήντα χρόνια αργότερα, στο δικό μας 2013, η πεποίθηση ότι μόνο μέσα στον κύκλο των «πολιτισμένων» Ευρωπαίων («στο πλευρό» της Γερμανίας και πάλι) θα βρει η χώρα μας τον εκσυγχρονισμό, τον εξευρωπαϊσμό και την εκπορευόμενη από αυτές τις έννοιες ευημερία, ευταξία, ανάπτυξη, είναι εξίσου κυρίαρχη. Η άρχουσα τάξη απελπισμένα εμμένει σε αυτήν ακόμα και στον τρίτο χρόνο της καταστροφής: όταν δηλαδή αυτή η εμμονή σε ιδεολογήματα έχει γεμίσει τη χώρα ανθρώπινα ερείπια και έχει οφθαλμοφανώς ανοίξει στον λαό μας τον δρόμο για την Κόλαση.

………………………………………………………………………………………………………..

* Καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής και Κοινωνικής Ιστορίας ΑΠΘ