Του Γιώργου Σταματόπουλου

Το υψόμετρο δείχνει 1.000 στα Αστερούσια όρη, νότια του Νομού Ηρακλείου. Σε τούτα τα ύψη η αρχαιολογική σκαπάνη «συνάντησε» τον χώρο της Σχολής Αντιγράφων του Αριστοτέλη, που είχε ιδρύσει ο Κρητικός φιλόσοφος Ιωσήφ Φιλάγρης τη βυζαντινή περίοδο μετά το 1365 και η οποία διαφώτισε τους Ευρωπαίους, διασώζοντας και μεταδίδοντάς τους το σπουδαίο έργο του Σταγειρίτη φιλόσοφου (και άλλων)!

Μια μοναδική αποκάλυψη αφού, όπως λέει στην «Εφ.Συν.» ο διευθυντής της ανασκαφικής ομάδας, ομότιμος καθηγητής Βυζαντινολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Αθανάσιος Παλιούρας, «η εν λόγω Σχολή λειτούργησε αδιαλείπτως έτσι τρεις αιώνες, 14ο, 15ο, 16ο, και τα αντίγραφά της υπάρχουν στις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες, τροφοδοτώντας το φαινόμενο της ευρωπαϊκής Αναγέννησης και του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού αργότερα»! Είναι, όντως, εντυπωσιακό, διότι «εκατό χρόνια πριν από τον Βησσαρίωνα και τον Πλήθωνα Γεμιστό τα έργα του Φιλάγρη κοσμούσαν τις βιβλιοθήκες της Ευρώπης και» -συνεχίζει ο καθηγητής- «τα σχολιασμένα αντίγραφά του (του Φιλάγρη), ενώ βρίσκονται σε όλες τις μεγάλες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες, ουδείς εγνώριζε τον τόπο παραγωγής ενός τόσο πλούσιου έργου σε διεθνές επίπεδο σε μία, μάλιστα, εξαιρετικά κρίσιμη περίοδο».

Ο καθηγητής μιλάει όχι για ένα απλό εργαστήριο, αλλά για οργανωμένη σχολή: «Είναι ένα δωμάτιο μακρόστενο σε σχήμα Π, με πέτρινα έδρανα από τις δύο πλευρές για να κάθονται οι αντιγραφείς· ενδιάμεσα υπήρχε το τραπέζι που γίνονταν οι εργασίες».

Επιμένει και τονίζει ότι πρόκειται περί Σχολής, διότι «οι αντιγραφείς σχολιαστές έπρεπε να διαθέτουν υψηλή παιδεία με γνώση των κειμένων που επεξεργάζονται καθώς και των ιδιαίτερων τεχνικών (βραχυγραφία κ.λπ.). Ολα αυτά απαιτούν συστηματική και υψηλή εκπαίδευση σε βάθος χρόνου. Για τον φιλόσοφο Φιλάγρη ο καθηγητής ενημερώνει: «Είναι γνωστό, και από την εμπεριστατωμένη έρευνα του καθηγητή Γεωργίου Παπάζογλου, ότι ο Φιλάγρης σπούδασε φιλοσοφία στο Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης με έμφαση στον Αριστοτέλη. Γνώριζε πολύ καλά τον Ομηρο, πολλούς άλλους στοχαστές και τη λατινική γλώσσα. Κάποια στιγμή αφήνει τον Χάνδακα, γίνεται μοναχός και ανηφορίζει στον απρόσιτο Κόφινα όπου ιδρύει τη Μονή των Τριών Ιεραρχών (διασώζονται ερείπιά της) και τη Σχολή σχολιασμένων Αντιγράφων του Αριστοτέλη, η οποία λειτουργεί συνεχώς επί τρεις αιώνες».

Πώς, αλήθεια, νιώθει ο καθηγητής γι' αυτή τη σημαντική αποκάλυψη; «Είναι συγκλονιστικό σήμερα να βλέπεις στις μεγάλες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες τα χειρόγραφα του Ιωσήφ Φιλάγρη, που ταξίδεψαν από τα απόκρημνα όρη των Αστερουσίων με το οικουμενικό, πνευματικό τους περιεχόμενο να γράφουν: «Ιωσήφ μοναχού του Φιλαγρίου δικαίου και διδασκάλου Κρήτης διδασκαλία σύντομος των του Αριστοτέλους ι' Κατηγοριών, αυτοσχέδιος»».

Είναι, τω όντι, εντυπωσιακό. Σε μια ταραγμένη περίοδο που οι ιδέες και το πνεύμα διώκονται, ένας Κρητικός να οδηγείται από τη φλόγα της γνώσης σε μια αετοφωλιά, απρόσιτη και απομονωμένη, για να ξεφύγει από τη μανία των κατακτητών Ενετών και να ιδρύσει οργανωμένη Σχολή Φιλοσοφικών (και θεολογικών) αντιγράφων με επίκεντρο το αριστοτελικό έργο, με γνώμονα ότι αυτό διαφώτιζε τους υπόδουλους Ελληνες και τους εμψύχωνε στις συνεχείς επαναστάσεις τους. Ταυτόχρονα και τους Ευρωπαίους του Μεσαίωνα. Ας φανταστούμε το πάθος και την πίστη όσων μετέφεραν αυτά τα χειρόγραφα από τις κορυφές της Κρήτης στην καρδιά της Ευρώπης! Σαν να λέμε ότι η πολύπλευρη, πνευματική και πολιτική απελευθέρωση των ευρωπαϊκών λαών του Μεσαίωνα είχε αφετηρία τα Αστερούσια όρη από ένα «μικρό Λύκειο μεταξύ γης και νεφών»!

Σήμερα γίνεται η ανακοίνωση της σημαντικής αυτής αποκάλυψης. Οφείλουμε να ευχαριστήσουμε τον καθηγητή Αθανάσιο Παλιούρα που δέχτηκε να πληροφορήσει πρώτο απ' όλα τα επικοινωνιακά μέσα την «Εφημερίδα των Συντακτών».

[email protected]