ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

 

Του Μισέλ Φάις 

 

^[1]Πώς η λογοτεχνία ενσωματώνει την κρίση; Θεματοκεντρικά, ιδεολογικά ή γλωσσοκεντρικά; Πώς οι συγγραφείς αποφεύγουν την παγίδα της επικαιρότητας ή της δημοσιογραφικής γραφής (αν την αποφεύγουν) όταν πραγματεύονται τη σημερινή δυστοπία; Η κρίση είναι υπόθεση των τελευταίων ετών ή μήπως έχει βάθος και διάρκεια (από το 1974); Καταλήφθηκε εξαπίνης η πεζογραφία μας ή μήπως μέσα από την παρωδία και τον ατομοκεντρισμό των δεκαετιών ’80 και ’90 απεικόνισε αυτοπαθώς την επερχόμενη κατάρρευση; Από την άλλη πλευρά, η πρόσφατη αναζωπύρωση του ιστορικού μυθιστορήματος, που συχνά υπονομεύει την εθνική αυτοεικόνα ή την αριστερή αγιογραφία συλλογικών μύθων, εισακούστηκε στον βαθμό που έπρεπε;

 

Αυτά και άλλα συναφή ερωτήματα ενδεχομένως να πέσουν στο τραπέζι τεσσάρων ερεθιστικών θεματικών συζητήσεων, που οργανώνονται από τη δραστήρια «Σχόλη» (εργαστήρια Δημιουργικής Γραφής των εκδόσεων Πατάκη).

 

Οικοδεσπότης ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου ο οποίος, υπό τον γενικό τίτλο «Η λογοτεχνία απέναντι στην κρίση», συντονίζει αυτούς τους διττούς διαλόγους (όπου το κοινό θα παρεμβαίνει και θα τους συνδιαμορφώνει). Για τέσσερις συνεχόμενες Δευτέρες (από 7 έως 28 Ιανουαρίου στο Βιβλιοπωλείο Πατάκη, Ακαδημίας 65) ο νηφάλιος κριτικός λογοτεχνίας θα συνομιλήσει με τους: Δημήτρη Ραυτόπουλο―Ελισάβετ Κοτζιά (7.1), Σταύρο Ζουμπουλάκη―Αλέξη Πανσέληνο (14.1), Χρήστο Χωμενίδη―Ηλία Κανέλλη (21.1) και Στρατή Χαβιαρά―Χρήστος Οικονόμου (28.1) και, παράλληλα, θα ενσωματώσει ερωτήματα, διαφοροποιήσεις και αντιθέσεις από το ενδιαφερόμενο κοινό.

 

Το Ανοιχτό Βιβλίο ζήτησε από τους άμεσα εμπλεκόμενους συγγραφείς, κριτικούς λογοτεχνίας, δοκιμιογράφους και δημοσιογράφους να μας σχεδιάσουν με αδρές γραμμές τον πυρήνα της σκέψης τους, να μας δώσουν μια πρόγευση όλων αυτών που θα αναπτύξουν δημοσίως, που θα θέσουν στη κοινή ανταλλαγή και ώσμωση.

 

………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

Η λογοτεχνία μας ακόμα ξοδεύεται σαν να υπάρχουν λεφτά

 

Του Στρατή Χαβιαρά

 

Η λογοτεχνία μας πάσχει από ευκολία, συνήθεια, ψέμα, χρηματισμό, αισχροκέρδεια, ανεξέλεγκτη μοιχεία, πορνεία, ώς και ανθρωποκτονία εκ προθέσεως, οι αισθητικές της προθέσεις εκάτερες. Η λογοτεχνία μας ακόμα ξοδεύεται σαν να υπάρχουν λεφτά. Το χούι της αυτό είναι κάστρο που θα πέσει πιο χαμηλά κι απ' το πέσιμο.

 

Οταν η λογοτεχνία μας κόψει το κάπνισμα, το αλκοόλ και το πολύ το κρέας, θα βρεθεί ενάντια και στα χειρότερα σύνδρομά της, διαβάζοντας τα σημάδια ή στίγματα χρόνους πριν το σφυρί χτυπήσει κεφάλι πρόκας. Οταν η λογοτεχνία αρχίσει να διαβάζει κουσούρια εκεί που γράφει χαρίσματα, θα πάψουν να της τα ψάλλουν άλλοι.

 

Στην παραπάνω περίληψη, η λέξη «λογοτεχνία» μπορεί να αντικατασταθεί με τη λέξη «κρίση» χωρίς να επέλθει ουσιαστική αλλαγή στην ιδέα.

 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

Η νέα λογοτεχνία πρέπει να αναδείξει τα βαθύτερα αίτια της ήττας

 

Του Χρήστου Οικονόμου

 

Οι βίαιες αλλαγές που έχει υποστεί ο ελληνικός κόσμος τα τελευταία τρία χρόνια καθιστούν επιτακτική την ανάγκη να αναδυθεί μια νέα, μεταπολεμική λογοτεχνία. Λέω «μεταπολεμική» επειδή είμαι από εκείνους που υποστηρίζουν την —όχι ιδιαίτερα δημοφιλή και, ίσως, όχι τόσο ηττοπαθή όσο φαίνεται— άποψη ότι ο πόλεμος δεν συνεχίζεται αλλά έχει χαθεί ήδη. Και το πλέον τραγικό είναι ότι, με ευθύνη κυρίως της πολιτικής ηγεσίας, ο πόλεμος αυτός χάθηκε χωρίς να πέσει ούτε μια ντουφεκιά.

 

Η νέα λογοτεχνία, λοιπόν, πρέπει να στοχαστεί και να αναδείξει τα βαθύτερα αίτια της ήττας, χωρίς, βέβαια, να παραβλέψει τις συντριπτικές της συνέπειες: τις στρατιές των ανέργων και των ανθρώπων που εργάζονται χωρίς να πληρώνονται, την κατάρρευση του πολιτικού συστήματος και του κοινωνικού κράτους, την έξαρση της βίας, το όνειδος του νεοφασισμού. Η νέα λογοτεχνία οφείλει, πάνω απ' όλα, να πραγματώσει τις αγωνίες τού σήμερα και να εμψυχώσει την ελπίδα για το αύριο.

 

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

.

Κοινωνίες και τέχνη πάντα σε κρίση βρίσκονται

 

Του Αλέξη Πανσέληνου

 

Ο τίτλος «Λογοτεχνία απέναντι στην Κρίση» παραπέμπει σε μια υπόσχεση επικαιρικού ενδιαφέροντος που είναι απατηλή. Οι κοινωνίες και η τέχνη πάντα σε κρίση βρίσκονται. Η παρούσα έχει δύο πλευρές. Η μία είναι η οδυνηρή αφύπνιση ενός λαού που πίστεψε πως οι εισαγωγές και η κατανάλωση αποτελούν δείκτη ευημερίας και κάποιο, τελείως ιδιόμορφο, είδος «παραγωγικότητας».

 

Οι εισαγωγείς και οι μεταπράτες στον τόπο μας ονομάζονται «παραγωγικές τάξεις». Η δεύτερη είναι η οδυνηρή αφύπνιση ενός ολόκληρου κόσμου, του δυτικού, στην άγρια πραγματικότητα της ελεύθερης αγοράς. Η πρώτη πτυχή, η αφύπνιση της Ελλάδας από τον μακάριο ύπνο της, σίγουρα θα τροφοδοτήσει –και ήδη το κάνει– τη λογοτεχνία μας με τις τραγικές ή τραγικωμικές ιστορίες «νεόπτωχων» που πίστευαν τους εαυτούς τους «νεόπλουτους».

 

Η δεύτερη θα έχει μακρά εξέλιξη στον ορίζοντα των δυτικών κοινωνιών, εξέλιξη της οποίας τη διαδρομή είναι δύσκολο να προδικάσουμε τώρα εμείς, η ιστορική πείρα όμως δείχνει πως ενδέχεται να είναι εξαιρετικά αιματηρή. Και ως προς την επίδραση αυτής της πτυχής της Κρίσης στην Τέχνη, μένει να δούμε τι νέο θα ξεπηδήσει και τι από τα παλιότερα θα επανεκτιμηθεί ως προφητικό.

 

…………………………………………………………………………………………………………………………….

 

Η ελληνική κρίση είναι μέρος της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας

 

Του Σταύρου Ζουμπουλάκη

 

Η κρίση που ζούμε σήμερα στην Ελλάδα δεν είναι μόνο αυτό που αποτυπώνεται στους οικονομικούς δείκτες ή στην πρόδηλη κατάρρευση του μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος. Η κρίση είναι διάχυτη σε όλη την κοινωνία, διαποτίζει και διαβρώνει τη ζωή και τις ψυχές των ανθρώπων.

 

Επίσης, η κρίση δεν είναι ένα οριοθετημένο γεγονός. Μπορεί να πει κανείς με ακρίβεια πότε άρχισε; Η αποτύπωσή της επομένως στην τέχνη είναι πολύ πιο δύσκολη, ακριβώς γιατί η κρίση είναι διάχυτη, δίχως σαφή περιγράμματα, δυσπροσδιόριστη.

 

Εννοείται πως κάθε τέχνη θα την εκφράσει με τον δικό της τρόπο, αλλιώς η ποίηση και αλλιώς η πεζογραφία, αλλιώς η ζωγραφική και αλλιώς το θέατρο. Αλλιώς η φωτογραφία ή το κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ και αλλιώς η μυθοπλασία. Προνομιακές δυνατότητες έχουν ίσως το μυθιστόρημα και ο κινηματογράφος. Η κρίση μάς έμαθε πολλά για την κοινωνία μας και για τον εαυτό μας, μας έμαθε πράγματα που δεν τα ξέραμε ή που δεν βλέπαμε.

 

Ακόμη περισσότερα θα μας μάθουν το μυθιστόρημα και ο κινηματογράφος, αν καταφέρουν να αφηγηθούν αυτή την κρίση. (Ποια θα είναι, αλήθεια, η εμβληματική μορφή που μπορεί να συμπυκνώσει συμβολικά την κρίση; Ο τραπεζίτης και ο χρηματιστής; Ο άνεργος; Ο υπάλληλος των μειωμένων αποδοχών και των ματαιωμένων προσδοκιών; Ο αγανακτισμένος;).

 

Επειδή η ελληνική κρίση είναι μέρος της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας, μπορεί τα έργα που θα δημιουργηθούν, αν είναι σπουδαία, να μην αφορούν μόνο την εθνική αυτογνωσία και την ελληνική συλλογική αναπαράσταση, αλλά να έχουν πραγματικά καθολικότερο ενδιαφέρον.

 

………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

Η λογοτεχνία είναι το αντίθετο της δημαγωγίας

 

Του Δημήτρη Ραυτόπουλου

 

Η λογοτεχνία δεν βρίσκεται απέναντι αλλά μέσα σε κρίση πολιτισμική, ανθρωπιστική, σχεδόν διαρκή μετά τις βιομηχανικές επαναστάσεις και τους πολέμους. Η δική της μερίδα είναι στο συμβολικό, εθνικό και παγκόσμιο εισόδημα. Η κρίση είναι γι' αυτήν ιδεολογική, θεωρητική, μορφική.

 

Αν πάρουμε μόνο τη θεωρητική πλευρά, σήμερα η ενοχοποίηση του ρεαλισμού, της αναπαράστασης (που εγκαταλείπεται έτσι στην παραλογοτεχνία), η περιχαράκωση στην αυτοαναφορικότητα και στην πρωτοπορία/πρωτοτυπία απομακρύνουν από τη δημιουργική ανάγνωση, που είναι διαλογική, αμφίδρομη και πλατιά.

 

Από τον Βιζυηνό, τον Παπαδιαμάντη, τον Ροΐδη ώς τον Τσίρκα, τον Βαλτινό και τους νεότερους σημερινούς δεν λείπουν οι αναφορές στην κοινωνική πραγματικότητα και την πολιτική, αλλά η ουσιαστική συμβολή τους είναι η συνολική αφήγηση της ανθρώπινης περιπέτειας` ακόμα και όταν η προβληματική και οι απαντήσεις δεν είναι δημοφιλείς.

 

Η λογοτεχνία είναι το αντίθετο της δημαγωγίας, του λαϊκισμού. Θα μας αποσπάσει για λίγο από τους εκκωφαντικούς θορύβους, όχι για να μας βγάλει αλλά για να μας ξαναβάλει στον κόσμο.

 

………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

Ο γενικός εφησυχασμός κατέστησε το καλλιτεχνικό ρήμα γράμμα κενό;

 

Της Ελισάβετ Κοτζιά

 

Ο κοινός τόπος θέλει τη σοβαρή τέχνη να λαμβάνει τα μηνύματα των καιρών πριν απ' τις κοινωνικές επιστήμες. Να διαβλέπει, να διαισθάνεται, να προβλέπει. Για τους περισσότερους η ελληνική κρίση του 2008 έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία. Ισχύει το ίδιο για τους μεταδικτατορικούς πεζογράφους; Ποιες σχέσεις ανέπτυξαν τα έργα τους με την κοινωνία που καθρέφτισαν στις σελίδες τους; Σε ποιο βαθμό τα απασχόλησε η δημόσια σφαίρα και σε ποιο βαθμό αντιλήφθηκαν πως ο κόσμος μας αναπόδραστα οδηγείται σε γενικευμένες πτωχεύσεις; Κατέγραψαν τις αλλοπρόσαλλες κινήσεις του, παρακολούθησαν τον ηθικό μαρασμό του, προειδοποίησαν για τις ολέθριες συνέπειες (χρησιμοποιώντας βέβαια τη γλώσσα και τα αφηγηματικά μέσα στα οποία καταφεύγει πάντοτε η λογοτεχνία); Κι αν το έπραξαν, πώς αντέδρασαν οι αναγνώστες τους – φιλόλογοι, κριτικοί και ευρύ κοινό; Κατανόησαν τον λόγο τους ή ο γενικός εφησυχασμός κατέστησε το καλλιτεχνικό ρήμα γράμμα κενό;

 

………………………………………………………………………………………………………………………………

 

Απαιτεί κεραίες ολόρθες και νυστέρια ακονισμένα

 

Του Χρήστου Χωμενίδη

 

Η κρίση, που πλήττει τη γενιά μας, η δική μας η κρίση (σε κάθε γενιά αναλογεί –νομοτελειακά σχεδόν- μια μείζων καταστροφή), πολώνει όχι μονάχα την κοινωνία και την πολιτική αλλά και τη λογοτεχνία. Καλεί τους καλλιτέχνες της γραφής να πάρουν θέση.

 

Δύο επιλογές έχει ο κάθε γράφων.

 

Η πρώτη είναι να λειτουργήσει παρηγορητικά: είτε παριστάνοντας πως δεν καταλαβαίνει τι τρέχει γύρω του -όπως πράττουν οι συγγραφείς των αισθηματογραφημάτων- είτε προσχωρώντας σε μια εύκολη, καταγγελτική λογοτεχνία.

 

Η δεύτερη επιλογή για τον συγγραφέα είναι να μπει στη βάσανο να κατανοήσει τι πράγματι συμβαίνει. Ζόρικη επιλογή. Απαιτεί κεραίες ολόρθες και νυστέρια ακονισμένα. Σημαίνει προκαταβολική παραίτηση από τον έπαινο που επιφυλάσσει ο δήμος σε όποιον του χαϊδεύει τα αυτιά ή του γαργαλάει τις πατούσες. Προϋποθέτει πίστη στην προοπτική του έργου να αντέξει.

 

Τίθεται από αμνημονεύτων χρόνων το ερώτημα: Τι είναι προτιμότερο; Μία πρώτης τάξεως διάνοια ή ένας πρώτης τάξεως χαρακτήρας; Οσοι θα χειριστούν λογοτεχνικά την παρούσα κρίση πρέπει –πιστεύω- να τα διαθέτουν αμφότερα…

 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

Λογοτεχνικός κανόνας και κρίση

 

Του Ηλία Κανέλλη

 

Μπορεί η λογοτεχνία να γυρίσει την πλάτη στην οικονομική ύφεση και την πολιτική, κοινωνική και ηθική κρίση που σαρώνει τη χώρα; Οσο μπορεί να λείπει ο Μάρτης απ' τη Σαρακοστή. Προφανώς, λοιπόν, το ερώτημα χρειάζεται να εμπλουτιστεί: Πώς καθρεφτίζεται η κρίση στη λογοτεχνία των συγγραφέων που τη ζουν κι αυτοί, εξίσου με τους αναγνώστες τους; Πώς μαρτυρεί γι' αυτή; Και ποιες είναι οι πρώτες απαντήσεις που δίνει;

 

Με δεδομένο ότι η λογοτεχνία είναι τεκμήριο της εποχής της, τα λογοτεχνικά κείμενα που παράγονται σήμερα θα χρησιμεύσουν, κάποια στιγμή,στο μέλλον, κι αυτά ως πηγές του τρόπου με τον οποίο η ελληνική κοινωνία απάντησε στα ερωτήματα που γέννησε η κρίση. Θα προκύψουν κείμενα που θα διεκδικήσουν είσοδο σε έναν μελλοντικό λογοτεχνικό κανόνα; Η κρίση δεν είναι αρκετή. Δεν είναι καν αρκετό οι συγγραφείς να έχουν δώσει στα ερωτήματα της εποχής τις σωστές απαντήσεις…