Του Νικόλαου Τσίρου*

Εδώ και περίπου δέκα χρόνια ο σημαντικός Κύπριος σκηνοθέτης Γιάννης Οικονομίδης ανέδειξε μέσα από δύο χαρακτηριστικές ταινίες του, «Σπιρτόκουτο» (2003) και «Η Ψυχή στο στόμα» (2006), τον τρόπο με τον οποίο γεννιέται πραγματικά ο φασισμός στα λαϊκά και μικροαστικά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Ολοι οι ήρωες των δύο ταινιών του εμπλέκονται σε ένα απίστευτο συμβάν λεκτικής, ψυχικής και σωματικής βίας και σε ένα ζοφερό περιβάλλον πνιγηρής απελπισίας και διαρκών εκατέρωθεν προσβολών. Αυτός ο χομπσιανού τύπου πόλεμος όλων εναντίον όλων καταλήγει αναπόφευκτα στη λύση της τελικής σύγκρουσης, του αυτοκαταστροφικού εκφυλισμού των πρωταγωνιστών τους και της πλήρους υπαρξιακής αποσύνθεσής τους.

Ο σεξισμός, ο ρατσισμός και η αισθητικοποιημένη ανάγκη της γυμνής επιβίωσης μέσω της χρήσης μιας άγριας, υβριστικής γλώσσας συγκροτούν το βιωματικό πεδίο του μικρόκοσμου της ελληνικής οικογένειας. Αυτή η οικογένεια θυμίζει μια μπαρουταποθήκη που το αναμμένο της φιτίλι δεν βρίσκεται πολύ μακριά από το μπαρούτι. Κάθε κίνηση στον κοινωνικό χώρο συντελείται μέσω μιας διαστροφικής, σχεδόν σωματοποιημένης χρήσης της γλώσσας, που επιτίθεται σαν λεπίδι, χωρίς ποτέ να επικοινωνεί με τον συνάνθρωπο. Η Ελλάδα των ταινιών του Οικονομίδη παρουσιάζεται ως ακαλλιέργητη και επικοινωνιακά αυτιστική, ως ανίκανη να προσανατολιστεί πέραν του θορυβώδους και παντοειδώς βίαιου (λεκτικά, συναισθηματικά, αισθητικά) εαυτού της.

Ο παροξυσμός της γλωσσικής βίας λειτουργεί ως το ισοδύναμο μιας «ανακλαστικής» επικοινωνίας: η βία εκτοξεύεται μεν ενάντια στους άτυχους παρευρισκόμενους επί της σκηνής, όμως στην ουσία επιστρέφει πάντοτε ανεπίδοτη σε αυτούς που την εκφέρουν και την ασκούν. Αυτός ο ταυτολογικός κύκλος της βίας, ο μη αντιληπτός στην αμεσότητά του από τους τραμπούκους λεκτικούς πρωταγωνιστές της, αναπαράγει εις το διηνεκές μια αφασική επικοινωνία που ακυρώνει κάθε μορφής επιχείρημα, ήδη κατά τη στιγμή της εκφοράς του λόγου. Σαν τον σκορπιό που στρέφει το κεντρί ενάντια στον εαυτό του, η καθημερινότητα της σύγχρονης ελληνικής οικογένειας καταργεί κάθε απόπειρα νοηματικής θεμελίωσης, όταν γρυλίζει τον ακατέργαστο και θυμωμένο μικροαστικό της λόγο.

Το πραγματικό πρόσωπο του νεοφασισμού εντοπίζεται στην ηδονιστική συνθήκη της θρασύδειλης ικανότητας αναπαραγωγής του επιθετικού λόγου. Χωρίς καν να ενδιαφέρεται για την ορθολογική παραγωγή νοήματος, εμφανίζεται να μην έχει κανένα πρόβλημα ακόμη και στο ίδιο το ενδεχόμενο της πιθανής αυτοϋπονόμευσης ή ακόμη και της αυτοακύρωσής του: Οι Αγανακτισμένοι της «πάνω» πλατείας κραύγαζαν με οργή «να καεί, να καεί το μπ… η Βουλή». Μήπως αυτό που τελικά επιθυμούσαν ήταν με σαδομαζοχιστικό τρόπο να γίνει στάχτη το μπ… της μίζερης μικροαστικής τους εστίας; Μήπως πάλι το σπιρτόκουτο της ελληνικής μικροαστικής οικογένειας έχει ήδη τιναχτεί στον αέρα, οπότε το πολιτικό σύνθημα των αγανακτισμένων μελών βουλιάζει στην απελπισία της προϊούσας διάλυσης κάθε δεσμού φιλικότητας και αλληλεγγύης και κάθε μορφής συμπαθητικής σχέσης με τον διπλανό συνάνθρωπο;

Εχω την αίσθηση ότι αυτό ακριβώς εκμεταλλεύεται ιδεολογικά ο νεοφασισμός κατά την εκφορά του δημόσιου λόγου του. Αφού και όσο η ελληνική μικροαστική τάξη αρνείται να θέσει ακομπλεξάριστα τα πιο πάνω ερωτήματα στον εαυτό της, ό,τι απομένει είναι μια θανάσιμα σαγηνευτική εικόνα που σχηματίζει για το υπερφίαλο εγώ της. Αδιαφορώντας για την κλιμακούμενη διάλυση οποιουδήποτε νοήματος στην επικοινωνία, ναρκισσεύεται με την ευκολοχώνευτη φαντασίωση ενός μονίμως θυμωμένου παιδιού, το οποίο δεν οφείλει να απολογηθεί πουθενά και σε κανέναν για αυτή την ψυχική του στάση και συμπεριφορά. Ο νεοφασισμός προϋποθέτει, πριν από όλα, τον εκφασισμό της ίδιας της επικοινωνίας ως δυνατότητας. Μια στομωμένη και άνευ αληθινού νοήματος επικοινωνία, μια ακοινώνητη επικοινωνία είναι τελικά το πιο φονικό όπλο στα χέρια όσων σκέφτονται ή πράττουν φασιστικά. Πολύ πριν στρέψουν το μαχαίρι στα αθώα και ανυπεράσπιστα υποψήφια θύματά τους, έχουν ήδη εκτελέσει το κοινωνικό σώμα στο συμβολικό πεδίο της παραγωγής νοήματος.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

* Επίκουρος καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας, πάρεδρος Νομικού Συμβουλίου του Κράτους