Της Μικέλας Χαρτουλάρη

^[1]Δεκέμβρης 1969. Ο Πίνο Πινέλι, 40χρονος εργάτης στους σιδηροδρόμους, αναρχικός, συλλαμβάνεται ως ύποπτος για τη βομβιστική έκρηξη σε τράπεζα του Μιλάνου όπου σκοτώθηκαν 18 και τραυματίστηκαν 88 άνθρωποι. Επειτα από τρεις ημέρες βασανιστικών ανακρίσεων, ο Πινέλι «πετάει» από τον 4ο όροφο της Ασφάλειας. Η επίσημη εκδοχή ότι αυτοκτόνησε είναι διάτρητη, όμως θα χρειαστούν πάνω από 30 χρόνια για να αποκαλυφθεί και να γίνει κοινή συνείδηση πως οι ένοχοι ήταν στελέχη ακροδεξιών οργανώσεων… Ηδη ωστόσο από το 1970, ένας δημοφιλής θεατράνθρωπος, ο 44χρονος τότε Ντάριο Φο, θα αναδείξει την παράλογη στάση της αστυνομίας, θα υπονομεύσει το σύστημα των κατασκευασμένων αληθειών και θα καλλιεργήσει αμφιβολίες και θυμό στην κοινωνία, γράφοντας και σκηνοθετώντας το έργο «Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού». Κλειδί, ένας «τρελός», ο οποίος βλέπει κατά τύχη τα ντοκουμέντα της ανάκρισης επειδή κανείς δεν τον παίρνει στα σοβαρά, κι έτσι γίνεται ο καταλυτικός μάρτυρας της υπόθεσης. Από τότε, το έργο αυτό γνώρισε τόσες απαγορεύσεις, λογοκριτικές επεμβάσεις, «λιμαρίσματα» και στρογγυλέματα στις χώρες όπου ανεβάστηκε, ώστε αποτελεί την ισχυρότερη επιβεβαίωση πως η αυθαιρεσία και ο κυνισμός της εξουσίας παραμένουν ζητήματα επίμονα ανοιχτά, απέναντι στα οποία οφείλουμε να είμαστε διαρκώς σε εγρήγορση.

Γι’ αυτά και γι’ άλλα παρόμοια, κρίσιμα για τη θωράκισή μας απέναντι στις πολιτικές συνέπειες της κρίσης, μιλά στα 83 του πλέον ο Ντάριο Φο, στο αυτοβιογραφικό βιβλίο Ο κόσμος μου που κυκλοφορεί την Τρίτη (Καστανιώτης). Η αφήγησή του, μεταφρασμένη διεισδυτικά από τον Ανταίο Χρυσοστομίδη, προέκυψε το 2009 από μια συνέντευξη στην Τζουζεπίνα Μανίν. Και αντανακλά όχι μόνο τα γεγονότα-σταθμούς της ζωής του αλλά ώς έναν βαθμό και τη μεταπολεμική ιστορία της ιταλικής Αριστεράς («[…] οι παρεκκλίσεις της τρομοκρατίας ήταν καταστροφικές για την ταυτότητά της») καθώς και το ιδεολογικό, ιστορικό, καλλιτεχνικό και συναισθηματικό περιβάλλον που τον διαμόρφωσε.

Ενοχλητικός

Ο σοσιαλιστής πατέρας, η γελαστή μάνα, οι κοντραμπαντιέρηδες συγχωριανοί, ο Στρέλερ του Πίκολο Τεάτρο, ο «δάσκαλος» Μαντένια, η Φράνκα, οι ηθοποιοί Μπενίνι, Ρόσι, Μπέπε Γκρίλο, ο Παζολίνι «θύμα κρατικών εντολών», ο σατανικός Αντρεότι, οι διεφθαρμένοι Πάπες, ο «τίμιος Μπερλινγκουέρ», οι άπληστοι διαχειριστές της εξουσίας… είναι ο θίασός του.

«Σε όλη μου τη ζωή, δεν έγραψα τίποτα με μόνο σκοπό τη διασκέδαση» τονίζει ο Φο, που έκανε πάντα το κοινό του να δακρύζει από τα γέλια. «Το θέατρο για μένα, και η τέχνη γενικότερα, πρέπει να είναι ένα μέσο, και ποτέ αυτοσκοπός, προκειμένου να φτάσεις σε κάτι άλλο: στη γνώση ή στην αλήθεια».

Μαζί με την εκρηκτική Φράνκα Ράμε λοιπόν, σύντροφο και συνεργάτιδά του από τις αρχές του 1950, βύθιζαν «και τα δυο χέρια μας» στα πολιτικά γεγονότα, ανέτρεχαν σε εκθέσεις της Ασφάλειας, σε πρακτικά και αποφάσεις δικαστηρίων, αφουγκράζονταν τους εργάτες και τους φυλακισμένους, εκείνος μελετούσε και τα Απόκρυφα Ευαγγέλια, τις σημειώσεις των γελωτοποιών του Μεσαίωνα ή τις σκοτεινές περιοχές της επίσημης ιστορίας, και μετέτρεπαν αυτό το ακατέργαστο υλικό σε θέαμα. Ενα θέαμα διαβρωτικό, βασισμένο στον αυτοσχεδιασμό, με στοιχεία γκροτέσκα και παράδοξα, που είχε σκοπό όχι να κοροϊδέψει, αλλά να ενοχλήσει την εξουσία.

Ο «Τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού» ξεχωρίζει επειδή προαγγέλλει τη στρατηγική της έντασης που θα εγκαινιάσουν οι χριστιανοδημοκράτες κατά την τρομερή «μολυβένια» δεκαπενταετία της σύγχρονης Ιταλίας. Την ίδια εποχή, 1969-1971 μεσουρανούν οι «κόκκινοι» κινηματογραφιστές Βισκόντι, Παζολίνι, Φελίνι, που με τις ταινίες τους σχολιάζουν έμμεσα την πολιτική κατάσταση. Αντίθετα, ο Φο, που δεν υπήρξε ποτέ μέλος του ΙΚΚ, επιτίθεται στην πολιτική επικαιρότητα. Και δεν μουχλιάζει. Το συγκεκριμένο έργο θα παιχτεί για 4 χρόνια στο Λονδίνο της Θάτσερ, ενώ στη Νέα Υόρκη του Ρέιγκαν (1984) θα ανεβαστεί σερβίροντας τη δολοφονία ως ατύχημα. «Αλιμάριστο» θα περιοδεύσει στις ΗΠΑ μόλις το 1985, ενώ οι Ρώσοι θα το δουν μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Στην Αθήνα θα παρουσιαστεί το 1978, από τον Στέφανο Ληναίο με τίτλο (και τόνο) στρογγυλεμένο («Ενα τυχαίο ατύχημα»). Και τελευταία, θα φάει ένα χτύπημα κάτω από τη μέση από τον Σπύρο Παπαδόπουλο που θα το παρουσιάσει ως την «Κωμωδία του τυχαίου θανάτου ενός αναρχικού»…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

«Θέλει εξάσκηση η αντίσταση»

«Κάτω από μια δομή φαινομενικά ανάλαφρη άνθηζαν οι καταγγελίες κατά του πολέμου, κατά της εκμετάλλευσης, κατά της μαύρης εργασίας, κατά της διαφθοράς…», λέει ο Ντάριο Φο περιγράφοντας τα έργα του. Το ακλόνητο φρόνημά του σε εντυπωσιάζει. Εφτασε στα 80 του να συγκρουστεί με τους καρχαρίες των κατασκευαστικών εταιρειών, διεκδικώντας τη δημαρχία του Μιλάνου (2006). Και μέχρι σήμερα, καμία απογοήτευση ούτε ήττα δεν υπονόμευσε την κριτική του δράση ενάντια στο status quo και την αγωνιστική του δέσμευση για έναν καλύτερο κόσμο.

Από αυτή τη σκοπιά ιδωμένη, η αυτοβιογραφία του μπορεί να διαβαστεί συμπληρωματικά με τη μελέτη του Τάκη Μαστρογιαννόπουλου Η άνοδος και η πτώση των εργατικών διεθνών (Τόπος), η οποία ανασυνθέτει με γλαφυρότητα τις αφετηρίες των κοινωνικών αγώνων στην παλαιά Ευρώπη, φωτίζοντας και τον κομβικό ρόλο των διανοουμένων. Σήμερα που η κοινωνική διαμαρτυρία μπαίνει στο στόχαστρο του καθεστώτος Σαμαρά και της σιδερωμένης διανόησης, ενώ πολλαπλασιάζονται οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το πνεύμα αυτών των βιβλίων καταξιώνει τον ακτιβισμό, τη διαμαρτυρία, την καταγγελία, την κινητοποίηση, αποκαθιστώντας το νόημα και την προσφορά τους.

Ο Φο λέει χαρακτηριστικά πως «το να μάθεις να αντιστέκεσαι απαιτεί μόνιμη εξάσκηση». Και μας καλεί «να σηκώσουμε τα μανίκια» για τα πολιτικά δικαιώματα «τα δικά μας και όσων έρχονται από μακριά και το μόνο που ζητούν είναι να δουλέψουν στη χώρα μας». «Να είμαστε άγρυπνοι φρουροί ενάντια σε κάθε φανατισμό, κάθε μισαλλοδοξία, κάθε τρομοκρατία». «Να δηλώσουμε την αγανάκτησή μας» για το σύστημα υγείας «που αποκλείει τους αδύναμους» και για τον κόσμο της εργασίας «που αφήνει απέξω τους νέους». «Να παλέψουμε για μια παιδεία, μια κουλτούρα, μια ενημέρωση, άξιες του ονόματός τους». Διότι, «δεν είναι τυχαίο ότι όλοι όσοι ενδιαφέρονται να κρατούν τον κόσμο υποταγμένο, σε διαρκή συσκότιση, μποϊκοτάρουν και περιφρονούν αυτά τα μέτωπα». Μιλημένος!