Saul Friedländer
«Η Ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι»
Πόλις, 2013, σελ. 1.378

Της Αννας Μαρίας Δρουμπούκη

Το δίτομο έργο του Saul Friedländer κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις (πρωτοεκδόθηκε το 1997 και έπειτα το 2007) και, όπως αναφέρει η Ρίκα Μπενβενίστε στο επίμετρο, αποτελεί ιστοριογραφικό ορόσημο για το εκδοτικό τοπίο της χώρας. Ο Friedländer σε μια προγραμματική δήλωση αποσαφηνίζει: «Η αναδίφηση των γεγονότων της εποχής σηματοδοτεί μια ανασκαφή της δικής μας ζωής, του παρελθόντος μας». Ο ίδιος μιλάει ως επιζών του Ολοκαυτώματος, με γονείς χαμένους στα κρεματόρια του Αουσβιτς και με μια ιδιότυπη μεταπολεμική μοίρα που τον έφερε από την Παλαιστίνη σε κιμπούτς στο Ισραήλ και από εκεί στο Παρίσι και σε προοδευτικά ακαδημαϊκά ιδρύματα της Ευρώπης. Για τους ιστορικούς των νεότερων γενιών, το Ολοκαύτωμα δεν αποτελεί κομμάτι της συλλογικής τους μνήμης, ο Friedländer όμως έζησε τα γεγονότα «στο περιθώριο της καταστροφής», σε απόσταση από εκείνους που παγιδεύτηκαν στα κρεματόρια, αλλά με τόσο καθοριστικό τρόπο, ώστε όλη του τη ζωή να εμπλακεί στη μελέτη του Ολοκαυτώματος με αναστοχαστικό και παραδειγματικό τρόπο.

Διεθνώς, οι πρώτες εξελίξεις και τα γεγονότα-σταθμοί για τη μελέτη του Ολοκαυτώματος σημειώνονται δειλά στις αρχές του ’60. Το 1960 γίνονται τα εγκαίνια της πρώτης έκθεσης στο Νταχάου, το 1961 ο Raul Hilberg εκδίδει το μνημειώδες «The Destruction of the European Jews», στο οποίο δίνει μικρή προσοχή στην πολλαπλότητα των ατομικών εμπειριών των Εβραίων αλλά εστιάζει στον ναζιστικό μηχανισμό των διώξεων -στοιχείο που αργότερα θα κάνει τον Friedländer να στρέψει τον φακό στις φωνές των θυμάτων-, την ίδια χρονιά στην Ιερουσαλήμ πραγματοποιείται η δίκη του Αϊχμαν. Η πρώτη τελετή μνήμης στο Αουσβιτς έγινε το 1979 και είχε χαρακτήρα αποκλειστικά χριστιανικό/καθολικό και όχι εβραϊκό. Η εβραϊκή διεκδίκηση της μνήμης του στρατοπέδου σημειώνεται μόλις το 1985. Το 1990 εισάγονται οι σπουδές Ολοκαυτώματος (Holocaust Studies) σε αμερικανικά πανεπιστήμια, το 1993 ανοίγουν τα πρώτα μεγάλα μουσεία Ολοκαυτώματος στις ΗΠΑ. Χρειάστηκε λοιπόν να διανύσουμε δεκαετίες για την ουσιαστική προσέγγιση του δύσκολου παρελθόντος.

Ποια είναι η αλληλεπίδραση των προθέσεων, των ναζιστικών στρατηγικών και της ιδεολογικής μονομανίας του Χίτλερ; Πότε αναδύεται το σχέδιο ολοσχερούς εξόντωσης των Εβραίων, το οποίο μάλιστα ο συγγραφέας εντοπίζει αφετηριακά στην –εν πολλοίς άγνωστη– απο-εβραιοποίηση των τεχνών, καθώς ο πολιτιστικός τομέας ήταν ο πρώτος από τον οποίο οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν μαζικά; Ζητήματα καθημερινής ζωής, ταυτότητας, συναισθημάτων αναδύονται από τις αφηγήσεις και η βιωμένη εμπειρία προσφέρει στοιχεία που δεν ανιχνεύονται επαρκώς σε καμία βιβλιογραφία ή κανένα αρχείο. Ο συγγραφέας δεν εξιστορεί τη γερμανική πολιτική απέναντι στο «εβραϊκό πρόβλημα». Αντιθέτως, επικεντρώνεται στις αντιδράσεις, στις πράξεις ανυπακοής και ηρωισμού, στη στάση των θυμάτων. Κύριος σκοπός του είναι η προσέγγιση των γεγονότων μέσα από την οπτική των θυμάτων, η διερεύνηση της υποκειμενικότητας που, όπως έχει διατυπώσει η ιστορικός Luisa Passerini, οδηγεί στον «εξανθρωπισμό της Ιστορίας».

Δεν ενδιαφέρει τον Friedländer η γερμανοκεντρική προσέγγιση, θεωρεί πως η ιστορία του Ολοκαυτώματος απαιτεί ένα ευρύτερο οπτικό πεδίο. Κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της ναζιστικής πολιτικής όσον αφορά το «εβραϊκό ζήτημα» διαδραματίζουν οι ιδεολογικοί και πολιτισμικοί παράγοντες και όχι η ευρύτερη γερμανική πολιτική που –σύμφωνα με άλλες ιστοριογραφικές σχολές– μόνο ως δευτερεύοντα στόχο είχε το Ολοκαύτωμα. Βασική έννοια στην ανάλυση είναι ο «λυτρωτικός αντισημιτισμός», η εμμονική και άκριτη, σχεδόν θρησκευτικών διαστάσεων προσήλωση του ναζιστικού κόμματος στη βούληση του «φίρερ». Ο Χίτλερ επιθυμούσε μια νικηφόρα λυτρωτική πάλη και η αντιεβραϊκή ιδεολογία είχε διαποτίσει κάθε κύτταρο μιας κοινωνίας που ήταν έτοιμη να αναφλεγεί. Οι αντιεβραϊκές παραστάσεις, απόρροια μιας συστηματικής ναζιστικής προπαγάνδας, είχαν εσωτερικευθεί ασυναίσθητα και υπογείως και η καλλιέργειά τους συστηματοποιήθηκε στις βάσεις ενός γερμανικού και ευρωπαϊκού χριστιανικού αντισημιτισμού. Ο Χίτλερ, με την υπόσχεση μιας χιλιαστικής λύτρωσης εδραιωμένης σε αρχέγονα χριστιανικά μοτίβα, έδρασε ως απελευθερωτική δύναμη των χρόνια εσωτερικευμένων αντιεβραϊκών συλλογικών προλήψεων.

Στο τέλος ο αναγνώστης αποφασίζει τι θα θεωρήσει συνηθισμένο και τι απίστευτο σε ένα ερμηνευτικό υφάδι τρόμου, ανθρώπινου μαρτυρίου, συνενοχής και σιωπής. Η ευθύνη του ιστορικού να διαρρήξει την αναπαράσταση και να ταρακουνήσει τις συνειδήσεις με αυτό το βιβλίο έχει εκπληρωθεί στο έπακρο. Είναι βέβαιο πως θα παγιωθεί σταθερά και διαχρονικά στις ακαδημαϊκές βιβλιογραφίες και στα σεμινάρια -ελπίζω και στις σχολικές τάξεις με την ώθηση των εκπαιδευτικών-, αποτελώντας ανεξάντλητη πηγή ποικιλότροπων εμπνεύσεων, όχι μόνο για εμάς τους παροικούντες την Ιερουσαλήμ των σπουδών Ολοκαυτώματος και μνήμης, αλλά και για όλους τους πολίτες μιας δημοκρατικής χώρας που βρίσκεται σε ένα μεταιχμιακό σημείο όσον αφορά τον εκφασισμό των συνειδήσεων.