→«Μια φεντεραλιστική Ευρώπη, όπως την εννοούμε εδώ, θα ήταν έτσι δομημένη, ώστε οι ασκούμενες σε υπερεθνικό επίπεδο εξουσίες να είναι, ενδεχομένως, ακόμη και λιγότερες από όσες ασκεί σήμερα η Ενωση»

Του Γιάννη Γούναρη*

Για τους ευρωπαϊστές, η απάντηση στο δημοκρατικό δίλημμα της Ευρωπαϊκής Ενωσης παραδοσιακά ήταν περισσότερη και, μάλιστα, ομοσπονδιακή Ευρώπη. Ωστόσο, όλες οι προτάσεις για την ομοσπονδοποίηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης δεν είναι το ίδιο ρεαλιστικές, εφαρμόσιμες ή θεμιτές από την άποψη της δημοκρατικής νομιμοποίησης. Διότι δεν εννοούν όλοι το ίδιο πράγμα όταν κάνουν λόγο για μια «ομοσπονδιακή Ευρωπαϊκή Ενωση».

Κατ’ αρχάς, πρέπει να διαλύσουμε ορισμένες παρεξηγήσεις. Η πρώτη από αυτές έχει να κάνει με το γεγονός ότι η Ενωση διαθέτει ήδη πολλά από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα ομοσπονδιακά συστήματα διακυβέρνησης. Αυτό που της λείπει είναι ένα θεσμικό πλαίσιο, το οποίο να ανταποκρίνεται σε αυτά τα πολιτικά και νομικά στοιχεία και, το σημαντικότερο, η δημοκρατική νομιμοποίηση που οφείλει να έχει ένα ομοσπονδιακό σύστημα διακυβέρνησης.

Επομένως, δεν έχει βάση η ένσταση ότι υπάρχει κίνδυνος να εκχωρηθεί εθνική κυριαρχία σε μια φεντεραλιστική Ευρωπαϊκή Ενωση, διότι ήδη η Ελλάδα, όπως και όλες οι χώρες-μέλη της Ενωσης, έχει εκχωρήσει σημαντικό τμήμα της κυριαρχίας της στον υπερεθνικό ευρωπαϊκό φορέα, σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης προσχώρησης, η οποία έχει κυρωθεί κατά τα οριζόμενα στο σύνταγμα. Το ζήτημα είναι εάν αυτός ο υπερεθνικός φορέας είναι δημοκρατικά και πολιτικά νομιμοποιημένος στην άσκηση των εξουσιών του. Και όσον αφορά την Ευρωπαϊκή Ενωση με τη σημερινή της μορφή, η απάντηση είναι προφανώς όχι.

Η δεύτερη παρεξήγηση έχει να κάνει με αυτό που έχουν στο μυαλό τους οι περισσότεροι που κάνουν λόγο για μια ευρωπαϊκή ομοσπονδιακή ένωση, δηλαδή τη δημιουργία ενός μονολιθικού, συμπαγούς, ομοιογενούς και συγκεντρωτικού ομοσπονδιακού ευρωπαϊκού υπερκράτους με αυξημένες εξουσίες και με κατάργηση ή ριζική υποβάθμιση των κρατών-μελών, τα οποία θα μετεξελιχθούν στις «ευρωπαϊκές πολιτείες», ή, στα «ευρωπαϊκά ομόσπονδα κρατίδια». Η ανάλυση αυτή αγνοεί, εν τούτοις, ότι ο φεντεραλισμός, στην πεμπτουσία του, είναι ένα πολιτικό σύστημα όχι συγκέντρωσης της εξουσίας σε ένα ισχυρό κέντρο, αλλά αποκέντρωσης αυτής προς την περιφέρεια. Για τον φεντεραλιστή, η κεντρική αρχή, είτε σε εθνικό είτε σε υπερεθνικό επίπεδο, οφείλει να έχει όσο το δυνατόν λιγότερες εξουσίες, ήτοι μόνον όσες είναι αναγκαίες για την εκτέλεση της αποστολής της, και να τις ασκεί μόνο στον βαθμό που αυτό επιβάλλεται και μέσα σε ένα δημοκρατικά θεσπισμένο πλαίσιο.

Στην ιδανική του μορφή, ένα φεντεραλιστικό σύστημα πολιτικής οργάνωσης λειτουργεί ως θεσμικό εργαλείο για τη διάχυση της εξουσίας σε πολιτικές μονάδες όσο γίνεται εγγύτερες στον πολίτη και με την αμεσότερη δυνατή εμπλοκή του ίδιου του πολίτη στην άσκηση της εξουσίας και στη διαδικασία λήψεως αποφάσεων. Μια φεντεραλιστική Ευρώπη, όπως την εννοούμε εδώ, θα ήταν έτσι δομημένη, ώστε οι ασκούμενες σε υπερεθνικό επίπεδο εξουσίες να είναι, ενδεχομένως, ακόμη και λιγότερες από όσες ασκεί σήμερα η Ενωση.

Από την άλλη πλευρά, αυτές οι εξουσίες, λόγου χάρη στους τομείς της οικονομικής διακυβέρνησης ή της διπλωματίας και της άμυνας, όπου απαιτείται συνεκτικότερη παρέμβαση σε υπερεθνικό επίπεδο, θα ήταν σαφέστερα οριοθετημένες, η ίδια δε η Ενωση θα ήταν προικισμένη με την αναγκαία δημοκρατική νομιμοποίηση, ώστε να τις ασκεί αποτελεσματικά. Κατ’ αναλογία, μεγαλύτερο τμήμα της εξουσίας θα διαχεόταν από τα ίδια τα κράτη προς τις ευρωπαϊκές περιφέρειες, αλλά και ακόμα πιο κάτω, προς την τοπική αυτοδιοίκηση.

Οι πολίτες θα ήταν σε θέση να αποφασίζουν για τα ζητήματα που αφορούν την περιφέρεια ή την τοπική τους κοινωνία αυτόνομα και χωρίς επιβαλλόμενες άνωθεν πολιτικές, παραδείγματος χάριν, επιλέγοντας μέσω θεσμοθετημένων τοπικών δημοψηφισμάτων εάν εγκρίνουν ή όχι μια συγκεκριμένη μορφή οικονομικής δραστηριότητας ή μια επένδυση στην περιοχή τους και υπό ποιους όρους.

Συνεπώς, ο μόνος τρόπος για να έχει στέρεες δημοκρατικές βάσεις μια φεντεραλιστική Ευρώπη είναι να νομιμοποιούνται από τους ίδιους τους πολίτες οι πολιτικές αποφάσεις σε όλα τα επίπεδα. Μια παρόμοια πολιτική ένωση διαφέρει από το «υπερκράτος» που φοβούνται πολλοί, διότι τα κράτη-μέλη, ως βασικά δομικά στοιχεία της και ως εγγυητές των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των πολιτών τους, επωμίζονται σαφώς υπέρτερο θεσμικό ρόλο από αυτόν των υποεθνικών μονάδων ενός κλασικού ομοσπονδιακού κράτους.

Βεβαίως, όλα αυτά αποτελούν επί του παρόντος μάλλον μια ακαδημαϊκή συζήτηση. Οχι μόνο δεν πορεύεται η Ενωση προς ένα δημοκρατικό και δίκαιο κοινωνικά σύστημα ομοσπονδιακής διακυβέρνησης, αλλά το ακριβώς αντίθετο, έχει αποθεώσει έναν παλαιάς κοπής διακυβερνητισμό, ο οποίος τείνει να εκτοπίσει κι αυτό ακόμα το κοινοτικό μοντέλο, το οποίο, με όλα τα τρωτά του, ήταν ο πυλώνας του ευρωπαϊκού εγχειρήματος τα τελευταία 60 χρόνια.

Απονομιμοποιημένη πολιτικά και αποκομμένη από τους Ευρωπαίους πολίτες, για χάρη των οποίων, υποτίθεται, υπάρχει, η Ενωση πορεύεται ομφαλοσκοπώντας με τη μακαριότητα που μόνο ο ιδεολογικός δογματισμός της νεοφιλελεύθερης ορθοδοξίας μπορεί να προσδώσει προς τις ευρωεκλογές του 2014, οι οποίες, εάν επιβεβαιωθούν όλες οι σχετικές προβλέψεις, θα είναι ένα ισχυρότατο (ας ελπίσουμε και αφυπνιστικό) ράπισμα για τις ευρωπαϊκές ελίτ.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

* Δικηγόρος, κάτοχος LL.M από το London School of Economics και υποψήφιος διδάκτωρ Νομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών