Της Αννας Καρακα­τσούλη*

Παίρνουμε αφορμή από δύο διεθνή συνέδρια που οργανώθηκαν τους τελευταίους μήνες με συγγενή θεματολογία, το πρώτο για «Το ενδιαφέρον για την Ελλάδα και τους Ελληνες από το 1821 ώς σήμερα» από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Αρτα, 5-7 Ιουλίου 2013) και το δεύτερο για τις «Επαναστάσεις στα Βαλκάνια, 1804-1908» από το Κέντρο Ερευνας Νεότερης Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου (Αθήνα, 31 Οκτωβρίου-2 Νοεμβρίου 2013). Και τα δύο προσέλκυσαν μεγάλο αριθμό συμμετοχών από την Ελλάδα και το εξωτερικό και πρότειναν μια ιδιαίτερα γόνιμη διαχρονική και διεπιστημονική προσέγγιση του επαναστατικού φαινομένου και της φιλελληνικής διάστασής του.

Η έννοια του φιλελληνισμού είναι ιδιαίτερα ευρεία και μπορεί να περιλαμβάνει από το γενικό φιλολογικού, ιστορικού, κοινωνικού ή ανθρωπιστικού χαρακτήρα ενδιαφέρον για την Ελλάδα, τη διεθνή κινητοποίηση στο πλευρό των ελληνικών διεκδικήσεων, μέχρι τη συνδρομή στους αγώνες των Ελλήνων, που επίσης καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα εκδηλώσεων, από την οικονομική συνεισφορά ώς την υπέρτατη προσωπική συμμετοχή και θυσία στην υπηρεσία ενός ξένου έθνους στο όνομα κοινών ιδανικών, αξιών και επιδιώξεων ανεξάρτητα από γλώσσα, θρησκεία ή εθνική ταυτότητα. Την άνοιξη του 1821, στο άκουσμα της είδησης για τον ξεσηκωμό της Ελλάδας, διαδοχικά κύματα εθελοντών προσέτρεξαν από όλη την Ευρώπη και τον κόσμο να συνδράμουν τον ελληνικό αγώνα. H άμεση συσχέτιση της απευθείας αναγωγής στην Αρχαιότητα με την προάσπιση της χριστιανικής πίστης αποτέλεσαν τους βασικούς διαύλους για την καλλιέργεια μιας ένθερμης κοινής γνώμης στην Ευρώπη και ενέπνευσαν εκατοντάδες ρομαντικούς νέους εθελοντές. Οι εκφάνσεις επίσης αυτών ακριβώς των προσεγγίσεων μέσω της δραστηριότητας φιλελληνικών επιτροπών και κομιτάτων, εκδόσεων και μαχητικής αρθρογραφίας, εράνων και καλλιτεχνικής δημιουργίας, έχουν απασχολήσει μέχρι σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας για τους Φιλέλληνες του 1821.

Αν διευρύνουμε την οπτική μας γωνία και εντάξουμε την Ελληνική Επανάσταση και την κίνηση του Φιλελληνισμού στο πολύ μεγαλύτερης εμβέλειας φαινόμενο των διαδοχικών δημοκρατικών επαναστάσεων που συγκλίνουν στις αρχές του 19ου αιώνα και ξεσπούν και στις δύο ακτές του Ατλαντικού, οι φιλέλληνες, ή τουλάχιστον το μάχιμο τμήμα τους, εμφανίζονται ως μαχητές της ελευθερίας, μέλη μιας άτυπης «Φιλελεύθερης Διεθνούς». Μεταφέρουν τις αρχές και τις τακτικές της επανάστασης στα νέα πεδία μάχης που ανοίγουν συνεχώς το ένα μετά το άλλο, ενώ υπερασπίζονται την προσδοκία εδραίωσης του φιλελεύθερου υποδείγματος στην ευρωπαϊκή περιφέρεια. Οι συνάφειες μεταξύ των επαναστατικών εξάρσεων στον βαλκανικό χώρο, η άνοδος του εθνικισμού, ο ρόλος των προσωπικοτήτων και οι υπερεθνικές διασυνδέσεις απασχόλησαν κατά κύριο λόγο το συνέδριο της Αθήνας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι ποικίλες θεματικές του περιέλαβαν ζητήματα ταυτότητας, βίας, ιστοριογραφίας, καθώς και τη σχέση Δύσης και Βαλκανίων, παράδοσης και νεωτερικότητας σε μια μακρά διαδικασία εθνογένεσης που συνεχίζεται ακόμη στον 21ο αιώνα.

Το φιλελληνικό φαινόμενο δεν εξαντλείται με την ανακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Αναπτύσσεται διαχρονικά και εξελίσσεται μέχρι τον 20ό αιώνα, στις κρίσιμες στιγμές της ελληνικής ιστορίας από τους δύο παγκόσμιους πολέμους έως την περίοδο της δικτατορίας και της στήριξης που προσφέρεται στον αντιδικτατορικό αγώνα. Πιο πρόσφατα ακόμα, και σαφώς πιο οδυνηρά, ενδιαφέρον για την Ελλάδα επιδεικνύουν οι διεθνείς αγορές, όμως εδώ η αγαθότητα των προθέσεων αμφισβητείται σοβαρά. Το νέο σύγχρονο στοιχείο που μας επιτρέπει την παραπομπή στον παλαιότερο φιλελληνισμό είναι η παράλληλη δημιουργία ενός διεθνούς κινήματος αλληλεγγύης προς τη δοκιμαζόμενη από την κρίση Ελλάδα. Η σύγχρονη, χρεοκοπημένη ουσιαστικά, Ελλάδα που υποτάσσεται στους εκβιασμούς των δανειστών, απεμπολεί εθνική κυριαρχία και κοινωνικά δικαιώματα, που επίσημα δεν ομολογεί την ανθρωπιστική κρίση της, όμως τη βιώνει στην καθημερινότητά της ενώ φασιστικά μορφώματα κερδίζουν έδαφος, προκάλεσε την εκδήλωση στήριξης από τα διεθνή κινήματα αλληλεγγύης. Η δυναμική αυτή ανανεώνεται, πολλαπλασιάζεται και αναπτύσσεται χάρη στα κοινωνικά δίκτυα και τις δυνατότητες του διαδικτύου. Χωρίς η καταγραφή να φιλοδοξεί να είναι εξαντλητική, σημειώνουμε την Εκκληση της Νάντης τον Απρίλιο 2012 με την καμπάνια «Par solidarité je suis Grec aussi», την «Πρωτοβουλία για τη Δημοκρατία στην Ελλάδα» τον Φεβρουάριο 2013, την κινητοποίηση του Social Network Unionism κατά του κλεισίματος της ΕΡΤ, την υιοθέτηση της ελληνικής υπόθεσης από την Coalition of Resistance με το λανσάρισμα της «Greece Solidarity Campaign». Η κρίση προσέλκυσε ακόμα την προσοχή διακεκριμένων διανοητών και αναλυτών, όπως ο Slavoj Zizek, και η ελληνική αντίδραση αναδείχθηκε σε ελπιδοφόρο σύμβολο για τη δυνατότητα μιας εναλλακτικής πορείας και την αμφισβήτηση της οικονομικής νεοφιλελεύθερης ορθοδοξίας στο μέτωπο των χωρών του ευρωπαϊκού Νότου. Στις πρωτοβουλίες αυτές διαπιστώνουμε ανάλογη ποικιλία κινήτρων και σκοπιμοτήτων, όπως στην περίπτωση των Φιλελλήνων του ’21. Μπορεί να έχουν στην αφετηρία τους Ελληνες του εξωτερικού, διεθνείς δρώντες όπως το Open Democracy, ανθρωπιστικές οργανώσεις, να εμπνέονται από ανάλογες εθνικές τους εμπειρίες ή να εξυπηρετούν με την ίδια ευκαιρία την προώθηση προϊόντων μεγάλων πολυεθνικών. Το γεγονός παραμένει ότι καλλιεργείται κατ’ αυτόν τον τρόπο μια συζήτηση με διαφορετικό λόγο και προτάγματα που βασίζεται στις αρχές της αλληλεγγύης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και, κυρίως, που αφήνει παράθυρο στην ελπίδα. Σύμφωνα με τον μεγάλο Βρετανό ιστορικό E. P. Thompson, οι ριζοσπαστικές ιδέες μπορεί να μένουν αδρανείς για καιρό, ηττημένες από την εκκωφαντική προπαγάνδα του κατεστημένου. Εάν όμως εμφανιστεί το ενδεχόμενο μιας νέας ευκαιρίας, εάν αναφανεί κάποια ελπίδα, τότε μπορούν ξαφνικά να ενδυναμωθούν και να βλαστήσουν.

………………………………………………………………………………………………………………………………….

* Διδάσκει Νεώτερη και Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία και Πολιτισμό στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.