Της Αγνής Κατσιούλα

^[1]Οταν σκεφτόμαστε τον Μαρκ Σαγκάλ (1887-1985), αυτόν τον πρωτοπόρο του μοντερνισμού, στο μυαλό μας πάντα έρχονται εικόνες με φωτεινά χρώματα και ανορθόδοξες συνθέσεις. Ιπτάμενοι ερωτευμένοι, γελαστά ζώα που μιλάνε, χωριά με λαϊκά-φολκλορικά στοιχεία, στοιχειωμένα βιολιά, μπουκέτα λουλουδιών, όλα μα όλα βασισμένα σε προσωπικά βιώματα του καλλιτέχνη και στην εβραϊκή του καταγωγή. Μια θεματολογία κατά βάση ποιητική και φανταστική, με κυρίαρχο το χρώμα που συνδύασε τον κυβισμό και τον συμβολισμό και άνοιξε τον δρόμο στον σουρεαλισμό.

Μια νέα έκθεση όμως, τώρα, διερευνά μια παραμελημένη περίοδο στην καριέρα του, περισσότερο πολιτική και βέβαια απαισιόδοξη. Τη σκοτεινή περίοδο της εξορίας του πρώτα στο Παρίσι, κατά την άνοδο του φασισμού τη δεκαετία του 1930, και μετά στη Νέα Υόρκη, τη δεκαετία του 1940.

«Σαγκάλ: αγάπη, πόλεμος και εξορία», έτσι ονομάζεται και παρουσιάζεται για πρώτη φορά στις ΗΠΑ, στο Εβραϊκό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Περιλαμβάνει 31 έργα ζωγραφικής, 22 σε χαρτί, καθώς και επιλεγμένα γράμματα, ποιήματα και φωτογραφίες. Ολα φωτίζουν υποβλητικά έναν δημιουργό βαθιά πληγωμένο, με απώλειες και λύπες.

Δραπετεύοντας από τις δυσκολίες της σοβιετικής ζωής μετά την επανάσταση, ο Σαγκάλ μετακόμισε στο Παρίσι με τη σύζυγό του, Μπέλα, και την κόρη του, Ιντα. Προσπαθεί να εξομοιωθεί με τη γαλλική καλλιτεχνική παράδοση, δημιουργώντας πίνακες «ζωντανούς» στο χρώμα και στην υφή. Η δεκαετία 1923-1933 υπήρξε η πιο ευτυχισμένη της ζωής του.

Η εξορία του από τη Ρωσία ενέπνευσε το έργο του με βάση τις παιδικές του αναμνήσεις και την μπολσεβίκικη επανάσταση, απεικονίζοντας τον καθεδρικό ναό στην πόλη Βιτέμπσκ, όπου γεννήθηκε, αλλά και θρησκευτικά σύμβολα με νόημα για Εβραίους και Χριστιανούς.

Το 1933 ζωγραφίζει το «Solitude» (Μοναξιά) που δείχνει έναν Εβραίο τυλιγμένο με το σάλι της προσευχής να κρατά ένα ειλητάριο Τορά, ενώ ένας άγγελος πετάει προς τον ουρανό. Ηταν η αντίδρασή του στην εκλογή του Χίτλερ ως καγκελάριου και την έναρξη του ναζιστικού καθεστώτος. «Είναι μια βαθιά μελαγχολική εικόνα, ένας προπομπός αυτών που θα ακολουθήσουν» αναφέρει η Σούζαν Γκούντμαν, επιμελήτρια της έκθεσης. Γκρι, μπλε, μαύρο και η έντονη βίαιη πινελιά του κόκκινου εισχωρούν στην παλέτα του, καθώς η βαριά σκιά του φόβου πέφτει πάνω από την Ευρώπη. Οπως πολλοί Εβραίοι της Ανατολικής Ευρώπης που είχαν καταφύγει στη Γαλλία, ο Σαγκάλ απειλήθηκε από τον ναζισμό. Διαφεύγει με τη γυναίκα του και την κόρη του από το Παρίσι και εγκαθίστανται στην Προβηγκία. Τον Ιούνιο του 1941 δραπετεύουν και από τον πόλεμο στην Ευρώπη. Με ιστιοπλοϊκό από τη Λισαβόνα φτάνουν στη Νέα Υόρκη, ύστερα από πρόσκληση του Αλφρεντ Μπαρ του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης, αλλά και του Βάριαν Φράι, ενός Αμερικανού δημοσιογράφου, που έσωσαν Εβραίους διανοούμενους μέσω της Επιτροπής Διάσωσης στη Μασσαλία.

^[2]Η έναρξη του πολέμου και η δεύτερη εξορία στη Νέα Υόρκη πλουτίζουν το έργο του με θέματα βίας και αναταραχής. Η πιο διαδεδομένη εικόνα του αυτή την περίοδο ήταν ο Ιησούς και η Σταύρωση, σε αντίθεση με άλλους Εβραίους καλλιτέχνες. Για τον Σαγκάλ η Σταύρωση ήταν ένα σύμβολο για όλα τα θύματα των διώξεων, μια μεταφορά για τη φρίκη του πολέμου και μια έκκληση να εξισωθεί το μαρτύριο του Ιησού με το Ολοκαύτωμα. Το 1943, μετά την καταστροφή του γκέτο της Βαρσοβίας, ζωγράφισε το «Obsession», που απεικονίζει τον Ιησού σε σταυρό που καταρρέει. Το 1944 στο «The Crucified» απεικονίζει τη γενέτειρά του στη Ρωσία, που καταστράφηκε σε μάχη Γερμανών και ρωσικού στρατού. Στο στήθος του Εσταυρωμένου εργάτη της Ανατολικής Ευρώπης υπάρχει η πινακίδα «Ich bin Jude» (Είμαι Εβραίος). Το «Apocalypse in Lilac (Capriccio)» δημιουργήθηκε το 1945 μετά τις αποκαλύψεις για τα στρατόπεδα του θανάτου και τα κρεματόρια, με βάση φωτογραφίες και ντοκουμέντα.

Το 1944 η σύζυγός του Μπέλα έφυγε από τη ζωή, οδηγώντας το καλλιτεχνικό όραμά του σε ακόμη πιο σκοτεινό έδαφος. Οταν, όμως, ξαναπαντρεύεται τη Βιρτζίνια Χάγκαρντ ΜακΝίλ η φρίκη του πολέμου σταδιακά υποχώρησε στο έργο του. Ξεκινάει μια νέα περίοδος που αντανακλά την πιο οικεία πλευρά του. Εκφράζει συχνά μια ένταση ανάμεσα στη μνήμη της Μπέλα και την παρουσία της Βιρτζίνια, με αποτέλεσμα ζωγραφιές χαρούμενες, με έντονο χρώμα και στοιχεία που μετεωρίζονται.

INFO: Chagall: «Love, War and Exile» μέχρι τις 2 Φεβρουαρίου στο Εβραϊκό Μουσείο της Νέας Υόρκης (The Jewish Museum of New York http://www.thejewishmuseum.org/exhibitions/chagall-love-war-exile).

[email protected]