Του Θανάση Γιαλκέτση

Το έργο του Καντ «Μεταφυσική των ηθών» (μετάφραση, σημειώσεις, επιλεγόμενα: Κώστας Ανδρουλιδάκης, εκδ. Σμίλη) αποτελεί το επιστέγασμα της καντιανής πρακτικής φιλοσοφίας. Εδώ παρουσιάζονται η καντιανή φιλοσοφία του δικαίου, η πολιτική θεωρία και η ηθική. Δίκαιο και ηθική στηρίζονται σε κοινά θεμέλια, στον ορθό Λόγο και στην ελευθερία. Η άσκηση της ελευθερίας μπορεί να είναι είτε «εξωτερική», όταν πρόκειται για σχέσεις που αναπτύσσουν οι άνθρωποι μεταξύ τους (θεωρία του δικαίου), είτε «εσωτερική», όταν πρόκειται για το καθήκον κάθε ανθρώπου προς τον εαυτό του (θεωρία της αρετής). Κατά τον Καντ, η αρετή και η ηθικότητα είναι αναγκαία προϋπόθεση της ευδαιμονίας.

Ο Τόνι Τζαντ στο μνημειώδες έργο του «Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο» (μετάφραση Νικηφόρος Σταματάκης, εκδ. Αλεξάνδρεια) εξιστορεί όσα έγιναν στα εξήντα χρόνια μετά τη λήξη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Στην περίοδο αυτή η Ευρώπη μοιάζει να πραγματοποίησε ένα «θαύμα». Το θαύμα να απομακρυνθεί από ένα πρώτο μισό του αιώνα σημαδεμένο από πολέμους, γενοκτονίες, βίαιες συγκρούσεις, για να φτάσει σε πρωτόγνωρες μορφές ειρηνικής συνύπαρξης, ανάπτυξης και υλικής ευημερίας. Θαυμαστός είναι και ο τρόπος με τον οποίο ο Τζαντ περνάει με άνεση από την πολιτική στην κοινωνία και από την οικονομία στην κουλτούρα, σκιαγραφώντας μια πανοραμική εικόνα της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής ιστορίας.

Το βιβλίο των Robert και Edward Skidelski «Πόσα πραγματικά χρειαζόμαστε;» (μετάφραση Χρυσούλα Μεντζαλίρα, εκδ. Μεταίχμιο) είναι μια φιλόδοξη απόπειρα να αναθεμελιωθεί η οικονομική σκέψη ως ηθική επιστήμη. Συνδυάζοντας απόψεις της φιλοσοφίας και των οικονομικών, οι συγγραφείς ανασυνθέτουν ένα όραμα του ευ ζην και το αντιτάσσουν στο πνεύμα του σύγχρονου καπιταλισμού, που έχει μετατρέψει τον πλούτο σε αυτοσκοπό. Προτείνουν έτσι μια ιδέα της καλής ζωής που στηρίζεται στη διασφάλιση ορισμένων βασικών αγαθών (υγεία, ασφάλεια, σεβασμός, προσωπικότητα, αρμονία με τη φύση, φιλία, σχόλη) και όχι στη μεγιστοποίηση της ανάπτυξης. Εισηγούνται επίσης μέτρα για να μειωθεί η πίεση για εργασία, κατανάλωση και συσσώρευση πλούτου.

Οσο ισχυροί και αν πνέουν στους καιρούς μας οι άνεμοι του σχετικισμού, του σκεπτικισμού και του μηδενισμού, η φλόγα του ηθικού προβληματισμού δεν σβήνει. Στο συλλογικό έργο «Η επιστροφή της ηθικής» (επιμέλεια Σταύρος Ζουμπουλάκης, εκδ. Αρτος Ζωής), ο βιβλικός-θεολογικός λόγος περί ηθικής διασταυρώνεται με τη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη, γονιμοποιώντας έναν ουσιαστικό διάλογο.

Με τις ποικίλες συμβολές των μελετητών ανιχνεύονται πολλαπλές διαστάσεις και θεματικές του σύγχρονου ηθικού στοχασμού. Παράλληλα αναδεικνύονται θεολογικές τάσεις και ρεύματα που δεν οδηγούν σε κάποιον ησυχαστικό αναχωρητισμό, αλλά θεμελιώνουν μιαν ηθική της ευθύνης, η οποία συνεπάγεται εγκόσμια στράτευση στην υπηρεσία της δικαιοσύνης.

Στα χρόνια μεταξύ 1914 και 1945, η ιστορία της Ευρώπης σημαδεύεται από έναν κυκεώνα βίαιων συγκρούσεων. Ο Εντσο Τραβέρσο, στο βιβλίο του «Διά πυρός και σιδήρου» (μετάφραση Γιάννης Ευαγγέλου, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου), ερευνά τη φρίκη και τις οδύνες αλλά και τις ιδέες και τις ελπίδες που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια αυτού του «ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου». Παρεμβαίνει ταυτόχρονα στις ιστοριογραφικές διαμάχες σχετικά με την ερμηνεία του φασισμού, του κομμουνισμού και του αντιφασισμού. Αμφισβητεί έτσι την οπτική ενός φιλελεύθερου αντιολοκληρωτισμού, ο οποίος αντικαθιστά την ιστορική ανάλυση με την ηθική καταδίκη της βίας και με την απολιτική απόρριψη των ιδεολογιών.

Ο Homo economicus, αυτή η μυθική μορφή που επινόησαν οι οικονομολόγοι, είναι ένα ψυχρό και υπολογιστικό ζώο που σκέφτεται μόνο το δικό του συμφέρον και προσπαθεί να μεγιστοποιήσει το κέρδος του. Ο Ντανιέλ Κοέν, με το βιβλίο του «Homo economicus» (μετάφραση Μιχάλης Μητσός, εκδ. Πόλις), αμφισβητεί την ορθοδοξία του οικονομικού φιλελευθερισμού, που στηρίζεται σε μια νεοδαρβινική λογική. Η κυριαρχία του Homo economicus οδηγεί στην έκλειψη του Homo ethicus και του Homo politicus. Η λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε ανταγωνισμό και συνεργασία διαταράσσεται. Στον σύγχρονο ανταγωνιστικό καπιταλισμό οι αδύναμοι εγκαταλείπονται στην τύχη τους, η αξία της εργασίας συνθλίβεται και οι ανισότητες γίνονται αβυσσαλέες.

Η κατάρρευση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού» προσέφερε τη δυνατότητα να ξαναδιαβάσουμε τον Μαρξ γκρεμίζοντας το «τείχος» του ορθόδοξου μαρξισμού. Αυτό επιχειρεί ο Ντανιέλ Μπενσαΐντ στο βιβλίο του «Ο Μαρξ της εποχής μας» (μτφ. Γιάννης Καυκιάς, εκδ. Τόπος). Η θεωρία του Μαρξ δεν είναι μια θεωρησιακή φιλοσοφία της ιστορίας, ούτε μια εμπειρική κοινωνιολογία των τάξεων ή μια θετική επιστήμη της οικονομίας. Δεν είναι ένα δογματικό σύστημα, «αλλά μια κριτική θεωρία για την κοινωνική πάλη και την αλλαγή του κόσμου». Ο Μπενσαΐντ εμπνέεται από τον Μπένγιαμιν και τον Γκράμσι και στρέφει την πολεμική του εναντίον του Πόπερ αλλά και του «αναλυτικού μαρξισμού».