Ο Τοσκάνο ανήκει σε μια νέα γενιά μαρξιστών που επιχειρεί να «ξαναδεί» βασικές παραμέτρους της θεωρίας, ενώ τονίζει την ανάγκη σύνδεσης της Αριστεράς με τα υπαρκτά κινήματα και ανάδειξης των αναγκών τού σήμερα υπό την οπτική της καθημερινής ζωής. Στη συνέντευξή του στην «Εφημερίδα των Συντακτών» μιλά για τον ναζισμό, τον ρατσισμό και τον ρόλο της Εκπαίδευσης και σχολιάζει την τάση αφαίρεσης κοινωνικών κατακτήσεων ως προϋπόθεση της ύπαρξης του νεοφιλελεύθερου δόγματος.

«Προτεραιότητα της Αριστεράς, τα προβλήματα της καθημερινής ζωής»

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στον Τάσο Τσακίρογλου

• Στην Ευρώπη βλέπουμε την αναβίωση ορισμένων ανορθολογικών, ακόμα και πραγματικά φανατικών, κινημάτων της άκρας Δεξιάς και του νεοναζισμού. Στην Ελλάδα έχουμε τη Χρυσή Αυγή, η οποία επιτίθεται και σκοτώνει μετανάστες και Ελληνες αντιφασίστες. Τι σημαίνει αυτό, σύμφωνα με την ανάλυσή σας για τον φανατισμό; Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτό το πισωγύρισμα σε μορφές του ανορθολογισμού και του φανατισμού;

Οι αναλύσεις και οι πολιτικές απαντήσεις στον φασισμό, ήδη από τη μεσοπολεμική περίοδο, κινούνται συχνά μεταξύ δύο θέσεων: αφενός επικεντρώνονται στο ανορθολογικό του στοιχείο -την ανοιχτή περιφρόνησή του για τον διάλογο και την κριτική, το πάθος του για τον μυστικισμό, τη λατρεία του για την απερίσκεπτη βία και την αρρενωπότητα- και αφετέρου αποκαλύπτουν τις βαθιά εργαλειακές και με τον τρόπο τους ορθολογικές επιχειρήσεις του, για παράδειγμα ως όργανο ταξικής πάλης από τα πάνω. Η εξόντωση των Ευρωπαίων Εβραίων από τους ναζί (μαζί με τους Ρομά, τους ανάπηρους και τους πολιτικούς τους αντιπάλους) είναι κατά κάποιο τρόπο το έμβλημα και το αποκορύφωμα αυτού ακριβώς: μια ταυτόχρονη και μέγιστη ύβρις στον «Λόγο» και η απάνθρωπη κορύφωση της γραφειοκρατικής ορθολογικότητας. Οι ναζί αρέσκονταν να επαίρονται για τον ίδιο τους τον «φανατισμό», αλλά ήταν επίσης ικανοί να λειτουργούν με απαράμιλλο και προμελετημένο κυνισμό. Μ’ αυτή την έννοια, παρά αυτό που μπορεί να υιοθετεί μια ορισμένη φιλελεύθερη κοινή λογική, ο ανορθολογισμός και ο φανατισμός δεν αποτελούν επαρκείς και αναγκαίες προϋποθέσεις για τις φασιστικές πολιτικές.

• Τι συνεπάγεται αυτή η διαπίστωση;

Εκτός από τα επείγοντα αιτήματα της αντιφασιστικής οργάνωσης και τη διαρκώς αναγκαία δουλειά της επιμόρφωσης και της κριτικής, νομίζω ότι η Αριστερά θα έπρεπε να είναι επιφυλακτική στο να αντιμετωπίζει απλώς τα φαινόμενα της ακροδεξιάς ανορθολογικότητας και βίας και πρέπει να παρακολουθεί προσεκτικά τις πηγές της δύναμης της Ακροδεξιάς –και κυρίως την ικανότητά της να συσπειρώνει τα στρώματα του πληθυσμού που ξεπέφτουν κοινωνικά, τα οποία η θεσμική Αριστερά συχνά αγνοεί. Νομίζω ότι εδώ το βασικό ζήτημα δεν είναι ο ανορθολογισμός και ο φανατισμός, αλλά ο ρατσισμός ως ο βασικός τρόπος με τον οποίο η Δεξιά έχει κατορθώσει να συσκοτίσει και να διαστρεβλώσει το νόημα της κρίσης, της ανεργίας ή της εκμετάλλευσης, χρησιμοποιώντας την παλιά, αλλά επίσης φριχτά σύγχρονη, τεχνική τού να μετατρέπει τους «άλλους» σε αποδιοπομπαίο τράγο, να μεταθέτει τις ευθύνες από τους καπιταλιστές στους μετανάστες και να προάγει τη ζοφερή φαντασίωση ότι χωρίς «αυτούς», «εμείς» θα ζούσαμε σ’ ένα είδος αυτόχθονου ειδυλλίου.

• Η Δύση έχει χρησιμοποιήσει συχνά τον όρο «φανατισμός» προκειμένου να δαιμονοποιήσει, να στιγματίσει και να ψυχολογικοποιήσει κάθε αντίδραση: τις μη φιλελεύθερες πολιτικές ή τα αντικαπιταλιστικά κινήματα. Ποια είναι η άποψή σας;

Στο δικό μου έργο έχω προσπαθήσει να ανιχνεύσω, από μια μάλλον φιλοσοφική σκοπιά, την πορεία αυτής της δαιμονοποιητικής παράδοσης της αντιριζοσπαστικής σκέψης και πράξης στη Δύση. Μια πορεία από τον Λούθηρο στις «οριενταλιστικές» εικόνες ενός φανατικού Ισλάμ και από εκεί στα ριζοσπαστικά κινήματα για την κατάργηση της δουλείας, στην εκστρατεία του Ψυχρού Πολέμου ενάντια στον κομμουνισμό ως πολιτική θρησκεία και, τέλος, στα κινήματα του Τρίτου Κόσμου υπέρ της εθνικής απελευθέρωσης. Εν συντομία, η κυρίαρχη φιλελεύθερη ιδέα, σύμφωνα με την οποία ο φανατισμός –νοούμενος ως μια δραστική άρνηση του συμβιβασμού– είναι η κύρια αιτία για τη σημερινή βία. Αλλά πρόκειται για μια προβληματική ιδέα, η οποία αγνοεί τόσο τη δομική βία της καπιταλιστικής συσσώρευσης όσο και τις σφαγές και τις βιαιότητες που παρήχθησαν από τους υποτιθέμενους «μετριοπαθείς», «φιλελεύθερους» ή «δημοκρατικούς» πολιτικούς πρωταγωνιστές. Ορισμένες από τις πιο χτυπητές πλευρές του «φανατισμού», όπως αυτός έχει οριστεί ιστορικά –αδιάλλακτες πεποιθήσεις, προσκόλληση στις αρχές, κομματισμός– αποτελούν επίσης κρίσιμα στοιχεία σε κάθε πολιτική χειραφέτησης.

• Η ελληνική κυβέρνηση έχει εξαπολύσει μια χωρίς προηγούμενο επίθεση στο δημόσιο Πανεπιστήμιο, προωθώντας τα ιδιωτικά συμφέροντα στην Εκπαίδευση. Ποιες είναι οι συνέπειες μιας τέτοιας πολιτικής για τη χώρα και το μέλλον της;

Η ιδιωτικοποίηση και η αγοραιοποίηση της Εκπαίδευσης παγκοσμίως είχαν απολύτως προβλέψιμες (και όσον αφορά αυτούς που τις προωθούν, επιθυμητές) συνέπειες: Κατά πρώτον, διεύρυνση των ταξικών και εισοδηματικών ανισοτήτων. Υποτίμηση ή άμεσο αποκλεισμό από τις υποτροφίες. Εντατικοποίηση των μορφών τιμωρητικής διαχείρισης της εργασίας. Εκπτώχευση της δημόσιας κουλτούρας. Ηγεμονία του χρέους πάνω στην καθημερινή ζωή. Εάν αυτά συμβαίνουν σε οικονομίες που θεωρούνται, σύμφωνα με τα νεοφιλελεύθερα μέτρα, αναπτυσσόμενες, τότε μπορούμε να φανταστούμε (ή, αλίμονο, βλέπουμε ήδη) τι ακριβώς θα γίνει σε χώρες που βιώνουν τα βίαια κύματα αυτού που ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ έχει ονομάσει «συσσώρευση διά της αφαίρεσης πόρων και δικαιωμάτων». Η βίαιη πολιτογράφηση των ταξικών προνομίων και η δυσφήμηση κάθε ουσιαστικής έννοιας Πολιτισμού και Εκπαίδευσης συμβαίνουν πλέον στη μεγαλύτερη δυνατή έκταση. Αυτός είναι ένας άλλος τρόπος για να πούμε ότι η ευρεία εφαρμογή ενός συγκεκριμένου ορισμού της ορθολογικότητας –της ορθολογικότητας της αγοράς– μπορεί να είναι η θεραπαινίδα της πλέον διαδεδομένης ανορθολογικότητας και του αντιδιανοουμενισμού.

• Αυτό που βλέπουμε υπό το καθεστώς του νεοφιλελευθερισμού είναι ότι «η πολυδιαφημισμένη συρρίκνωση του κράτους έχει καταντήσει να σημαίνει την υπερτροφία ενός καταπιεστικού μηχανισμού, ενός χαμηλής έντασης πολέμου του κράτους εναντίον της κοινωνίας εξ ονόματος των αγορών». Είναι ικανή η Αριστερά να επεξεργαστεί ένα νέο πολιτικό πρόγραμμα και μια ουτοπία-πηγή έμπνευσης απέναντι σ’ αυτό το καθεστώς;

Ενώ στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, και όχι μόνο, η λεγόμενη Αριστερά στερείται έμπνευση (και παρ’ ότι σ’ αυτό η Ελλάδα όντως φαίνεται να διαφέρει σημαντικά, για παράδειγμα, από τη χώρα μου την Ιταλία, όπου το πολιτικό πανόραμα είναι πραγματικά ζοφερό), δεν είμαι απολύτως σίγουρος ότι αυτό οφείλεται σε ένα έλλειμμα νέου προγράμματος ή μιας ουτοπίας. Βρισκόμαστε σε μια ιδιόμορφη κατάσταση, όπου αυτό που πριν από μερικά χρόνια θα φαινόταν σαν ρεφορμισμός σε μια ριζοσπαστική Αριστερά, τώρα μοιάζει σαν ένα απίστευτα ουτοπικό αίτημα: δημόσια Εκπαίδευση, κοινωνικές παροχές, καθεστώτα αναδιανεμητικής φορολογίας κ.λπ. Η Αριστερά σήμερα, προτού καταστήσει τον αγώνα ενάντια στον φασισμό, τον ρατσισμό και τον σεξισμό κρίσιμο για την κοσμοθεωρία της, πρέπει να ρίξει τις ρίζες της ακριβώς σ’ αυτά τα θέματα της κοινωνικής αναπαραγωγής και της καθημερινής ζωής. Μπορεί να είναι αδύνατο (λόγω της υπεροχής της λογικής της αγοράς, των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών ή της τρόικας) να έχουμε ένα δημόσια χρηματοδοτούμενο σύστημα Υγείας, αλλά είναι επίσης και αναγκαίο. Κάθε πρόγραμμα οφείλει να εκκινεί από αυτές τις βασικές μάχες και η Αριστερά πρέπει να αποδείξει ότι οι οργανώσεις της μπορούν να πετύχουν κατακτήσεις στο σήμερα, κάτι το οποίο σημαίνει να υπερασπίζεται συμφέροντα και να ανταποκρίνεται σε ανάγκες και ταυτόχρονα να έχει μια πραγματικά αντισυστημική προοπτική κατά νου. Αυτό απαιτεί επίσης ταπεινότητα, συγκεκριμένα να αναγνωρίζει τα κινήματα και τις ήδη υπαρκτές μορφές αντίστασης (ενάντια στις εξώσεις, τις ιδιωτικοποιήσεις, τον ρατσισμό). Απ’ αυτή την άποψη οι νέες ιδέες ίσως να μην αποτελούν την προτεραιότητα.

……………………………………

Ποιος είναι

Είναι λέκτορας Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Γκόλντσμιθ του Λονδίνου και μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού «Ιστορικός Υλισμός: Ερευνα στην Κριτική Μαρξιστική Θεωρία». Αντικείμενά του αποτελούν η πολιτισμική και κοινωνική θεωρία, η φιλοσοφία, η αισθητική και η μετάφραση. Εχει μεταφράσει στα αγγλικά πολλά από τα έργα του Αλέν Μπαντιού. Βασικότερο έργο του είναι το βιβλίο «Φανατισμός: Για τις χρήσεις μιας Ιδέας».