Ο Αργύρης Ξάφης μετέφρασε τις «Απόψεις ενός κλόουν» του Χάινριχ Μπελ. Η πρώτη κρατική μας σκηνή εμφανίζει, όμως, ως μεταφράστρια τη σπουδαία ποιήτρια, που καμία σχέση δεν έχει με την παράσταση

Της Εφης Μαρίνου

Χαμένοι στη μετάφραση. Κι αυτό επειδή ένας Γερμανός κλόουν θέλει να μιλήσει από σκηνής για τις απόψεις του αλλά η γραφειοκρατία του Εθνικού Θεάτρου βάζει «τρικλοποδιές» στη γλώσσα του. Το έργο του Χάινριχ Μπελ «Οι απόψεις ενός κλόουν», που σκηνοθετεί ο Αργύρης Ξάφης, ανεβαίνει σε μετάφραση της Τζένης Μαστοράκη στο Εθνικό. Η σπουδαία μεταφράστρια όμως δηλώνει άσχετη με το εγχείρημα και έκπληκτη βλέποντας το όνομά της στην ταυτότητα της παράστασης.

Τι έχει συμβεί; Ο Αργύρης Ξάφης ήθελε πολύ να ανεβάσει τις «Απόψεις ενός κλόουν». Επικοινώνησε με τους κληρονόμους του Χάινριχ Μπελ ζητώντας την άδεια να διασκευάσει για το θέατρο τη νουβέλα. Εκείνοι χάρηκαν και -πρώτη φορά από το 1964- συμφώνησαν να γίνει θεατρική διασκευή της. Ο σκηνοθέτης είχε σκοπό να μεταφράσει ο ίδιος το κείμενο.

Και μετά κάνει την εμφάνισή της η ΣΟΠΕ (Εταιρεία Προστασίας Συγγραφικού Δικαιώματος), θυμίζοντας ότι εκπροσωπεί τη μετάφραση της Τζένης Μαστοράκη στην Ελλάδα. Στις 10 Ιανουαρίου, για να αποφύγει τον σκόπελο, το Εθνικό στρέφεται με… ανεμελιά στη μεταφράστρια. Την αιφνιδιάζει μάλιστα μέσω μηνύματος στον τηλεφωνητή της: «Περάστε να υπογράψετε το συμβόλαιο». Αλλά ποιο συμβόλαιο; Εκείνη δεν είχε ιδέα ότι υπογράφει μετάφραση για παράσταση του Εθνικού.

Λες και το είχαν σίγουρο ότι θα έσπευδε με λαχτάρα. Λες και περίμεναν να υπογράψει ένα κείμενο του οποίου τη μετάφραση είχε κάνει άλλος… Λες κι αν Αργύρης Ξάφης είχε θελήσει να χρησιμοποιήσει κάτι από τη μετάφρασή της, που κυκλοφορεί σχεδόν τριάντα χρόνια, εκείνη δεν θα έδινε την άδειά της και χωρίς καμιά απαίτηση, πάγια τακτική της χρόνια τώρα. Λες και εκεί στο Εθνικό δεν ξέρουν ποια είναι η Τζένη Μαστοράκη. Και δεν αναφερόμαστε μόνο στο εξαιρετικό έργο της, αλλά στο ήθος και την αξιοπρέπειά της, τη διακριτική στάση που τηρεί χρόνια τώρα στον δημόσιο βίο.

Εκπληκτη η Τζένη Μαστοράρκη προσπαθεί επίμονα και ευγενώς να μάθει τι έχει συμβεί καθώς επίσης και να απεμπλακεί. Δεν θέλει ανάμειξη του ονόματός της – μόνο ευχές δίνει στην προσπάθεια του Αργύρη Ξάφη. Κανείς, όμως, δεν της δίνει μια ικανοποιητική εξήγηση.

Στο διάστημα προετοιμασίας της παράστασης, η Τζένη Μαστοράκη δεν είχε κανένα λόγο να αναρωτηθεί σχετικά με τη νέα μετάφραση, άλλωστε ο Αργύρης Ξάφης δεν την ενόχλησε ποτέ σχετικά. Μετά το μήνυμα περί συμβολαίου από τη νομική σύμβουλο του Εθνικού, η μεταφράστρια επέλεξε κατ' αρχάς να ρωτήσει με ευγένεια και τρυφερότητα για το τι ακριβώς συμβαίνει με τον Αργύρη Ξάφη. Δεν πήρε απάντηση ή το μέιλ χάθηκε. Εν τω μεταξύ, το «μετάφραση – διασκευή – σκηνοθεσία Αργύρης Ξάφης» στο site είχε διορθωθεί σε: «διασκευή – σκηνοθεσία».

Τώρα, λίγες μέρες πριν από την πρεμιέρα, βλέποντάς το όνομά της στους συντελεστές με τρόπο αυθαίρετο και χωρίς καμιά εξήγηση, νιώθει τουλάχιστον προσβεβλημένη. Το πρόβλημα με τους κληρονόμους του Μπελ ή με την ΣΟΠΕ τακτοποιήθηκε, δηλαδή, από το Εθνικό με τη βολική χρήση του ονόματός της. Αλλά εκείνη έχει κάθε λόγο να αναρωτιέται: «Είναι σοβαρά αυτά τα πράγματα;» Πόσο μάλλον όταν ξέρουμε καλά ότι δεν υπογράφει ποτέ κείμενα που δεν έχει ελέγξει η ίδια απ' άκρη σ' άκρη. Αλλά ακόμα κι αν δεν έχουν χρησιμοποιηθεί αποσπάσματα της παλιάς της μετάφρασης, γιατί χρησιμοποιείται το όνομά της; Κάποιος πρέπει να απαντήσει σ' αυτό το απλό ερώτημα.

Ζητήσαμε μια δήλωση από την Τζένη Μαστοράκη και μας έστειλε την εξής επιστολή:

«Το μυθιστόρημα του Χάινριχ Μπελ “Οι απόψεις ενός κλόουν” το μετέφρασα σχεδόν τριάντα χρόνια πριν, το 1986, και υπάρχει στην αγορά από τότε μέχρι και σήμερα. Δεν έχω όμως καμία απολύτως σχέση με την ομότιτλη παράσταση του Εθνικού, όπου είδα να αναφέρομαι (στο φύλλο της 31ης Ιανουαρίου της “Εφημερίδας των Συντακτών”) μεταξύ των συντελεστών. Θα ήθελα πολύ να πω “είδα με έκπληξη” ή κάτι τέτοιο – αλλά θα ήταν ανακρίβεια: για μένα οι εκπλήξεις από το Εθνικό είχαν ξεκινήσει λίγο νωρίτερα, στις 10 Ιανουαρίου, οπότε και μου ανακοινώθηκε τηλεφωνικά ότι συμμετέχω εν αγνοία μου, και αναγκάστηκα να τους απαγορεύσω κάθε μνεία του ονόματός μου σε μια δουλειά που δεν είναι καθόλου δική μου. Η απαγόρευση, εννοείται, ισχύει ακόμα. Πολύ φιλικά, Τζένη Μαστοράκη».