«Ζ» στη Νέα Σκηνή τού Εθνικού

Σε μια χρονιά, που παραδόξως οι μεγάλες προσδοκίες αστοχούν, η πρόταση του «Ζ» από την Εφη Θεοδώρου πετυχαίνει να μεταδώσει το θρυλικό μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού μισό αιώνα από την πρώτη του δημοσίευση, αλλά και την αίσθηση μιας ιστορίας που εξιστορείται σαν στοχασμός πάνω στα ανθρώπινα

Του Γρηγόρη Ιωαννίδη 

^[1]Η πραγματική επιτυχία για το Εθνικό έρχεται φέτος από τη Νέα Σκηνή, από τη μικρότερη μέχρι τώρα παραγωγή και από την περισσότερο «ίσια», από την άποψη της διαπραγμάτευσης του υλικού, σκηνοθεσία του. Σε μια χρονιά που παραδόξως οι μεγάλες προσδοκίες αστοχούν, η πρόταση του «Ζ» από την Εφη Θεοδώρου πετυχαίνει ένα διπλό άθλο: να μεταδώσει το θρυλικό μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού μισό αιώνα από την πρώτη του δημοσίευση (1963). Και να μεταδώσει την αίσθηση μιας ιστορίας που εξιστορείται σαν στοχασμός πάνω στα ανθρώπινα, λόγος για το ριζικό της φυλής.

Θα πρέπει φαντάζομαι να είναι όλοι ευχαριστημένοι. Ο ίδιος ο συγγραφέας πρώτα πρώτα, που βλέπει να ανεβαίνει το ιδιάζον πεζογράφημά του, διαγράφοντας έναν κύκλο από τη γραφή και τη θρυλική κινηματογραφική εκδοχή του Κώστα Γαβρά (1970) μέχρι, τώρα, το θέατρο. Προφανώς είναι το ίδιο το έργο που «ζει» κι αναπνέει, που μιλά ακόμα με τον επίκαιρο τρόπο του, τον αποκαλυπτικό για τη διαδρομή του έθνους.

Οχι βέβαια ένα οποιοδήποτε μυθιστόρημα. Το ιδιάζον βιβλίο του Βασιλικού, παστίς δημοσιογραφικού λόγου και ψυχογραφήματος, πρώτου και τρίτου προσώπου, χρονικού και ιστορίας, μεταφέρει μια κρίσιμη στιγμή του έθνους με τα υλικά της μνήμης νωπά και στη «συσκευασία» τους. Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη μάς ενδιαφέρει βέβαια σαν καταγγελία της διεφθαρμένης πολιτικής και μας συγκινεί σαν θυσία ενός λαμπρού ανθρώπου στον βωμό του φανατισμού. Είναι ασφαλώς κάτι δικό μας, γνώριμο. Το εντυπωσιακό είναι που εκτός από εμάς ενδιαφέρει και πολλούς άλλους, πάρα πολλούς.

Το παράδοξο στο «Ζ» δεν είναι η δηλωμένη ιθαγένεια όσο η εκπληκτική του εξωστρέφεια, η εξακόντιση σε παγκόσμια κλίμακα μιας ιστορίας δυστυχώς όχι μεμονωμένης, ούτε καν σπάνιας στα διεφθαρμένα όπου γης καθεστώτα. Πρέπει να βράζει κάπου στο κέντρο μια αφήγηση πλατύτερη και φιλοσοφικότερη, ένα δράμα που ξεπερνά τα όρια του τοπικού και πολιτικού και φτάνει στις παρυφές της παγκόσμιας σύλληψης. Και αυτό όχι με τη φόρμα της λογοτεχνικής σύνθεσης, αλλά αντίθετα, με τα υλικά της ανάλυσης του αναγνώστη. Ιδού λοιπόν τα υλικά της τραγωδίας, ιδού και ένα χρονικό αντάξιο στη μυθοπλασία ενός Σέξπιρ. Συναρμολογήστε τα μόνοι σας. 

Το ύφος του «Ζ» εμπνεύστηκε λένε ο Βασίλης Βασιλικός από το «Εν ψυχρώ» του Τρούμαν Καπότε, που επιχειρούσε κι εκείνο να μεταδώσει την αίσθηση ενός φανταστικού ρεπορτάζ. Για τη λογοτεχνία, τουλάχιστον. Γιατί στο θέατρο η μετάλλαξη της κοντινής ιστορίας σε τέχνη και δίδαγμα υπάρχει κυριολεκτικά από κτήσεως κόσμου. Τουλάχιστον απ’ ό,τι κάνει ο Αισχύλος στους «Πέρσες». Θυμίζω πως στην Προύσα είναι ο Χορός που αγωνίζεται να συνθέσει τα επίκαιρα στοιχεία και να βγάλει συμπέρασμα για ό,τι από τη μεριά των Περσών δεν αφορά μόνο μια στρατιωτική ήττα αλλά μια κρίση συλλογική. Και στο κέντρο του δράματος βρίσκεται και τότε η επίκληση ενός φαντάσματος. Οντως «οι νεκροί δεν μιλούν» στους άλλους μας κόσμους. Στο θέατρο μας μιλούν.

Συγκίνηση, χιούμορ και πνευματική αποστολή

Εφτασα τόσο μακριά για να ερμηνεύσω την επιτυχία της Νέας Σκηνής. Το θέατρο-ντοκουμέντο (που και ο ίδιος ο Βασιλικός είχε παλιότερα καλλιεργήσει) και οι όποιες μεταλλάξεις του δίνουν ασφαλώς εδώ τη βάση της σκηνοθεσίας. Μου φαίνεται όμως λίγη μια τέτοια ερμηνεία. Γιατί σε αντίθεση με την ταινία του Γαβρά (που περισσότερο δείχνει τι σήμαινε πολιτική τέχνη τις εποχές εκείνες), η παράσταση του Εθνικού παρά την απλότητα της, τον ευθύ και χαλαρό τρόπο να μεταδώσει τις πυκνώσεις του κειμένου (εξίσου σπουδαία και η επεξεργασία του βιβλίου από τη σκηνοθέτιδα), μοιάζει να αρμόζει εκτός από το ύφος στον πρώτο λόγο της ύπαρξής του βιβλίου, σε αυτό που ο ίδιος ο Βασιλικός είχε κάποτε ονομάσει «αρχέγονο λόγο των πραγμάτων». Είναι το θέατρο που μας οδηγεί στη ρίζα της ιστορίας, στον πάτο των πραγμάτων και στην αρχή τους.

Αλλά τι θέατρο… Μια «κοινότητα» περιγράφει, μιμείται, συνδιαλέγεται και αλληλοδιδάσκεται. Και τα κάνει αυτά ενώπιον μιας άλλης, μεγαλύτερης ομάδας, ακολουθώντας τις γραμμές του χρόνου προς τα πίσω, μετουσιώνοντας μια εποχή σε λόγο, ήθος, πόζα και ρήμα. Χωρίς να το συνειδητοποιούν ηθοποιοί και θεατές συμμετέχουν σε ένα τυπικό κλήσης των πνευμάτων, μια διαδικασία για να συναντάς τους νεκρούς σου χωρίς να μοιάζεις τρελός ή γελοίος. Υπάρχει συγκίνηση στην παράσταση της Νέας Σκηνής, υπάρχει και χιούμορ (σημάδι αλάθητο αυτοπεποίθησης). Υπάρχει και η αίσθηση μιας πνευματικής αποστολής, ενός διδάγματος που λέει πως κι από τις ήττες έρχεται μια καλύτερη ζωή.

Πολλοί είδαν στην παράσταση της Νέας Σκηνής μια στατική πρόταση που δεν εξελίσσεται ούτε καν ξεδιπλώνεται. Νομίζω ότι αυτό ανήκει στα θετικά της. Μετά τη σύλληψη και τον καθορισμό των «ομοτράπεζων» η Θεοδώρου αφήνει να μιλήσει το βιβλίο. Μέσα από το βιβλίο η ιστορία. Μέσα από την ιστορία οι νεκροί. Μέσα από τους νεκρούς το αύριο.

Και η υποκριτική τρίτου προσώπου: Ο Γιάγκος του Θανάση Δήμου, ο Στρατηγός του Νίκου Χατζόπουλου, η Μαρία Κεχαγιόγλου, ο Γιάννης Κότσιφας… Ο Γρηγόρης Λαμπράκης όμως του Γιάννου Περλέγκα δεν παρουσιάζεται απλώς. Επί σκηνής, μυστηριωδώς, «εμφανίζεται».