Tου Γιάννη Γούναρη*

Τον φετινό Φεβρουάριο συμπληρώνονται 30 χρόνια από την έγκριση από το Ευρωκοινοβούλιο του Σχεδίου Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Eνωση που είχε συντάξει ο μεγάλος ευρωπαϊστής Αλτιέρο Σπινέλι. Ενός σχεδίου που, παρά την υπερψήφισή του, δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Εν τούτοις πρόκειται για ένα κείμενο κατά πολύ αρτιότερο νομοτεχνικά και τολμηρότερο πολιτικά από το σχέδιο Συντάγματος που, έπειτα από ατελείωτες παλινωδίες και πισωγυρίσματα, απορρίφθηκε τελικά το 2005 και μεταλλάχθηκε στη σημερινή Συνθήκη της Λισαβόνας. Αυτό επιτρέπει να αναρωτηθούμε πώς θα ήταν τα πράγματα στην Ενωση σήμερα, εάν την τελευταία τριακονταετία είχε επιλεγεί η πολιτική κατεύθυνση που υποστήριζε ο Σπινέλι, αντί της επιλογής που τελικά προτιμήθηκε, δηλαδή της οδού της ολοκλήρωσης της εσωτερικής αγοράς και μιας (λειψής) οικονομικής και νομισματικής ένωσης. Αυτές όμως είναι εικασίες ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος. Το μείζον είναι να δούμε ποια χειροπιαστά διδάγματα μπορεί να αντλήσει η Ευρώπη από την κληρονομιά του Σπινέλι. Ιδίως εκείνες οι δημοκρατικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ευρώπη που έχουν εντοπίσει τα αδιέξοδα της σημερινής κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η Ενωση και αναζητούν τρόπους να της δώσουν μια νέα, δημοκρατική πνοή.

Αξίζει να θυμηθούμε ότι το σχέδιο δεν ήταν παρά το πολιτικό απόσταγμα και η θεσμική κατάληξη μιας πορείας που είχε ξεκινήσει τουλάχιστον τέσσερις δεκαετίες πριν από το ψήφισμα της Ευρωβουλής του 1984, στο ιταλικό νησί Βεντοτένε, όπου, εξόριστος από το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι και ενώ μαινόταν η σφαγή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Σπινέλι είχε το σθένος να συλλάβει το όραμα μιας δημοκρατικής ομοσπονδιακής ευρωπαϊκής ένωσης, με ειρήνη και κοινωνική δικαιοσύνη, συντάσσοντας από κοινού με τον Ερνέστο Ρόσι το ομώνυμο μανιφέστο. Αρα ένα πρώτο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι το ευρωπαϊκό ιδεώδες ποτέ δεν ήταν μια πρωτοβουλία της ευρωπαϊκής συντήρησης. Αντιθέτως, στην πιο πρωτότυπη και αυθόρμητη έκφρασή του ήταν το προϊόν του αντιφασιστικού αγώνα και της αγωνίας για μια Ευρώπη χωρίς πόλεμο, φασισμό, τυραννία και κοινωνική αδικία.

Για τον Σπινέλι η υπόθεση της ευρωπαϊκής ενοποίησης είναι συνεχής αναζήτηση κοινωνικής προόδου και ειρήνης όχι εντός μίας ενιαίας και μονολιθικής κοινότητας, ενός ευρωπαϊκού υπερκράτους όπως θα λέγαμε σήμερα, αλλά διά της συνύπαρξης και της ελεύθερης αλληλεπίδρασης μεταξύ κοινοτήτων. Για τον λόγο αυτό άλλωστε φρόντιζε να υπογραμμίζει την ανάγκη να διατηρηθεί, εντός της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας, η αυτονομία και να γίνεται σεβαστή η ξεχωριστή ταυτότητα του κάθε λαού και του κάθε κράτους-μέλους. Για τον Σπινέλι η ειρήνη, η ελευθερία και η δημοκρατία θα ήταν το θεμέλιο της ευρωπαϊκής οικονομικής ευημερίας και όχι το αντίστροφο. Είχε προβλέψει έγκαιρα ότι η κοινοτική μέθοδος του Ζαν Μονέ, που τελικά επικράτησε, σε συνδυασμό με τη διακυβερνητική συνεργασία, αργά ή γρήγορα θα αλλοτριωνόταν και θα έχανε την ενοποιητική ορμή της. Για τον λόγο αυτό, ήδη από την εποχή του Βεντοτένε, έβαζε τη φεντεραλιστική οργάνωση της μεταπολεμικής Ευρώπης σε προτεραιότητα, υιοθετώντας μια δημοκρατική, συνταγματική προσέγγιση. Η σκέψη του Σπινέλι παραμένει πολύ πιο φρέσκια, ρηξικέλευθη, γνήσια ευρωπαϊκή, από το τεχνοκρατικό μόρφωμα που είναι η σημερινή Ευρωπαϊκή Ενωση. Θα ήταν ίσως σκόπιμο να αναλογιστούμε πόσο πραγματικά επαναστατική ήταν ανέκαθεν η ιδέα της ευρωπαϊκής ενοποίησης: Η ιδέα να ενωθούν ειρηνικά, βάσει ενός συστήματος κοινών ανθρωπιστικών αξιών και αρχών, οι λαοί και τα κράτη της Ευρώπης έπειτα από αιώνες πολέμων και αιματοχυσίας. Να βάλουν στην άκρη τη διχόνοια και τα στερεότυπα. Πόσο ρομαντική, ακόμα και ουτοπική, ακούγεται αυτή η ιδέα ακόμα και σήμερα ή μάλλον ιδίως σήμερα που απειλούμαστε με μια νέα εποχή ενδοευρωπαϊκών διχασμών!

Ομως το σημαντικότερο ίσως δίδαγμα από την πορεία του Σπινέλι είναι ότι δεν εισακούστηκε, μολονότι το όνομά του συγκαταλέγεται μεταξύ των θεμελιωτών της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Το ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου, μην έχοντας δεσμευτική ισχύ, απορρίφθηκε στην ουσία του μετ’ επαίνων. Η διαμόρφωση της θεσμικής αρχιτεκτονικής της Ενωσης ήδη από τη δεκαετία του 1980 περιγράφει μια τελείως διαφορετική Ευρώπη. Κι έτσι φτάνουμε στο σήμερα, στην καταρράκωση των κοινωνικών δικαιωμάτων, τη διόγκωση του δημοκρατικού χάσματος και τη διαστρέβλωση της ίδιας της έννοιας του φεντεραλισμού σε μια άνωθεν επιβαλλόμενη συρρίκνωση της δημοκρατίας. Μπορούμε να εικάσουμε ότι ο ίδιος ο Σπινέλι δεν θα δίσταζε να «σκεφτεί έξω από το κουτί» και να αναρωτηθεί εάν η Ενωση έχει ακόμη πνοή ή εάν είναι ήδη νεκρή και απλώς δεν την έχουμε θάψει ακόμα. Ενα ερώτημα που δεν μπορούν να αποφύγουν οι ευρωπαϊστές. Αν λοιπόν η απάντηση είναι πως υπάρχει ελπίδα για την Ευρώπη, τότε πρέπει να αναρωτηθούμε εάν ο καλύτερος τρόπος να την επαναφέρουμε είναι να στηρίξουμε τις πολιτικές και τα πρόσωπα που την οδήγησαν ώς εδώ ή εάν απαιτείται κάτι νέο και ριζοσπαστικά διαφορετικό. Αν η απάντηση είναι πως έτσι όπως έχει εξελιχθεί η Ενωση δεν εξυπηρετεί πια το ευρωπαϊκό ιδεώδες, πρέπει να αναρωτηθούμε με τι θα την αντικαταστήσουμε και πώς. Η Ευρώπη ποτέ δεν ήταν αυτονόητη και δεδομένη. Ανέκαθεν ήταν επιλογή.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

* Δικηγόρος, κάτοχος LL.M από το London School of Economics και υποψήφιος διδάκτορας Νομικής στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών