Ο έμπειρος κινηματογραφιστής Στέλιος Χαραλαμπόπουλος επί τρία χρόνια έψαχνε με πάθος την ιστορία του γιατρού, του αθλητή, του αγωνιστή που έπεσε από μια δράκα φασιστών το 1963. Στις μέρες που ζούμε το παλικάρι από την Κερασίτσα θα σας φανεί πιο ζωντανό και κοντινό σας από ποτέ

Της Βένας Γεωργακοπούλου

Ετσι λέγαμε και πέρυσι, πριν, βέβαια, δούμε την καταπληκτική παράσταση που ανέβασε η Εφη Θεοδώρου στο Εθνικό με το «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού. Τι μπορεί να μας πει σήμερα αυτό το βιβλίο; Δυστυχώς, πάρα πολλά. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης αποδεικνύεται ο πιο λατρεμένος και γοητευτικός ήρωας που γέννησε η Αριστερά και δολοφόνησε το παρακράτος της Δεξιάς. Γι' αυτό και το ντοκιμαντέρ του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου «Μαραθώνιος μιας ημιτελούς άνοιξης», που βγαίνει την Πέμπτη στις αίθουσες, είναι μια διπλή πολύτιμη εμπειρία.

Κινηματογραφική, γιατί ο πολυβραβευμένος δημιουργός του έχει πίσω του τεράστια δουλειά στο ντοκιμαντέρ (με καταπληκτικές ταινίες για Μόραλη, Γκανά, Σεφέρη, Πεσόα και Καβάφη) και δύο ιδιαίτερες ταινίες μυθοπλασίας («Αδης», «Υπογραφή»).

Πολιτική, γιατί με μια αξιοθαύμαστη και επίπονη έρευνα χρόνων δεν περιορίζεται στα κλασικά (Γλέζος, Μπενάς κ.λπ.) αλλά αποκαλύπτει ντοκουμέντα που κανείς δεν ήξερε. Θησαυρούς κρυμμένους και χαμένους. Πρόσωπα βγαίνουν από τη σκιά και μιλάνε για πρώτη φορά για τον Λαμπράκη που γνώρισαν. Πλάνα του Λαμπράκη τραβηγμένα από τεχνοφρίκ συντρόφους του προβάλλονται για πρώτη φορά σε μια μεγάλη οθόνη. Και σας διαβεβαιώ, είναι συγκλονιστικές στιγμές.

Μιλήσαμε με τον Στέλιο Χαραλαμπόπουλο. Αλλά τι να πρωτογράψουμε;

•Η πρώτη του καθαρά πολιτική ταινία: «Σε όλες μου τις ταινίες υπήρχε το πολιτικό στοιχείο. Στα “Ημερολόγια Καταστρώματος” το κλειδί για την προσέγγιση του Σεφέρη είναι ένα παράνομο τετράδιο που βγάζουν οι πολιτικοί κρατούμενοι των Φυλακών Κορυδαλλού στη χούντα, μιλάνε και οι ίδιοι στην ταινία. Αλλά και ο ίδιος ο Σεφέρης, η πορεία του, συνδέονται με την πολιτική ιστορία του τόπου».

•Τι τον τράβηξε στον Λαμπράκη: «Ημουνα 12 χρονών παιδάκι όταν δολοφονήθηκε. Οι γονείς μου, από αριστερή, κυνηγημένη οικογένεια, είχαν κατεβεί στην κηδεία. Θυμάμαι ότι όταν γύρισαν έφεραν ένα φυλλάδιο, το έχω κρατήσει ακόμα, ένα οχτασέλιδο που είχαν βγάλει μάνι μάνι οι αριστεροί, εκδότης, μάλιστα, εμφανιζόταν ο Κύρκος. Εκεί πρωτοείδα φωτογραφίες αυτού του ανθρώπου, που ήταν και αθλητής και γιατρός. Δευτέρα Δημοτικού ήμουνα, αλλά κάθισα και το διάβασα ολόκληρο, συγκινήθηκα πολύ, είχε δοξάσει τον τόπο του αυτός ο άνθρωπος, είχε κάνει τόσα πράγματα, κοίταζε τους φτωχούς δωρεάν. Αυτό το αίσθημα φαίνεται ότι υπήρχε πάντα μέσα μου. Και κάποια στιγμή, το 2010, λέω ξαφνικά: Θα κάνω μια ταινία για τον Λαμπράκη».

•Γιατί έγινε σύμβολο ο Λαμπράκης και όχι τόσοι άλλοι: «Κατά καιρούς με απασχολούσε, σε επίπεδο θεωρητικό, πώς μπορεί μια προσωπικότητα, ή ένα συμβάν που να συνδέεται με μια προσωπικότητα, να έχει τόσο δομικό, καταλυτικό ρόλο στην Ιστορία. Γιατί, κακά τα ψέματα, πίστευα ότι οι προσωπικότητες, εντάξει, υπάρχουν, αλλά ο ρόλος τους είναι λίγο μειωμένος. Κι όμως, με τη δολοφονία του Λαμπράκη όλα άλλαξαν άρδην μέσα σε μια νύχτα. Κι αν είχε νεκρούς η Ελλάδα τη μακριά εκείνη σκοτεινή περίοδο μετά τον Εμφύλιο, που οι νικητές έστηναν την εξουσία τους με παρακρατικούς και οι μάζες έδιναν τον αγώνα τους. Νεκρούς είχαμε και το 1961 -τον Βελδεμίρη και τον Κερπενιώτη. Νεκρούς είχαμε και στα μέσα της δεκαετίας του ’50, τρεις νεαρούς σε διαδήλωση για το Κυπριακό. Μόνο, όμως, ο Λαμπράκης έκανε τομή. Δημιουργήθηκε την ίδια νύχτα η Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη με αιχμή τον πολιτισμό, ακολούθησαν ταχύτατα πολιτικές αλλαγές, κατέρρευσε η κυβέρνηση Καραμανλή και άρχισε μια πολιτική άνοιξη με κυβέρνηση Παπανδρέου…».

•Από αρχείο σε αρχείο: «Αρχισα να ψάχνω παντού. Η δική του οικογένεια είχε παραδώσει τα πάντα στο Μουσείο Μαραθωνίου Δρόμου (ημερολόγια, φωτογραφίες.). Μου λείπανε, όμως, πολλά. Συνέχισα την έρευνά μου σε δημοσιεύματα της εποχής, στο περιοδικό “Δρόμοι της Ειρήνης”, που είχε δημοσιεύσει κάτι ημερολόγιά του, σε πολλά αρχεία, όπως τα ΑΣΚΙ. Εκεί, εκτός από τον ίδιο τον φάκελο για τον Λαμπράκη, με βοήθησε πολύ και το Αρχείο Μπριλλάκη. Οπως λέει στην ταινία και ο Ηλίας Νικολακόπουλος, ο Μπριλλάκης μαρτυρά ότι ήδη από το 1950 ο Λαμπράκης είχε παραχωρήσει το ιατρείο του για να γίνει συνάντηση Μπριλλάκη και Ακριτίδη, που είχε κατέβει στην Ελλάδα λίγο πριν τον Μπελογιάννη, για την ανασυγκρότηση των οργανώσεων. Πολύ επικίνδυνο πράγμα, μπορούσες να καταδικαστείς σε θάνατο αν έδινες τον χώρο σου. Επίσης, έψαξα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στο Ιδρυμα Φλωράκη».

•Τούλα Μπούτου, μια γυναίκα-θησαυρός: «Στην ταινία εμφανίζονται πολλοί άνθρωποι που γνώρισαν τον Λαμπράκη, τους βρήκα μόνος μου, από τον έναν στον άλλο. Από την οικογένεια, εκτός από τη γυναίκα του, που ζει ακόμα, είχα την τύχη να συναντήσω τις γυναίκες δύο αδελφών του. Η γυναίκα του Μήτσου, η Ολγα, ζούσε ακόμα στην Κερασίτσα, την πρόλαβα, πήγα και είχε την καλοσύνη να μου βγάλει φωτογραφίες, κάρτες, γράμματα που δεν είχαν ξαναεμφανιστεί. Ακόμα μεγαλύτερος θησαυρός αποδείχτηκε η Τούλα, η γυναίκα του άλλου αδελφού του, του Θόδωρου, που ήταν κι αυτός γιατρός. Η Τούλα τον ήξερε περισσότερο από όλους, από τη δεκαετία του ’40 μέχρι το τέλος της ζωής του. Οταν ήταν φοιτήτρια Ιατρικής τον είχε καθηγητή, μετά παντρεύτηκε τον αδελφό του, μπήκε στην οικογένεια και ο Λαμπράκης τής ξεγέννησε δυο παιδιά. Και επειδή η Τούλα ήταν από τους πρώτους αναισθησιολόγους στην Ελλάδα, συνεργάστηκε μαζί του και σαν γιατρός. Ηταν ευχής έργο που τη γνώρισα, έναν τόσο καλό και συγκροτημένο άνθρωπο. Μου έδωσε φωτογραφίες και μια επιστολή, που του είχε στείλει ο αδελφός του Θόδωρος από την Ικαρία, εξόριστος. Είχε βγει στο βουνό στην κατοχή, Κεντρική Μακεδονία και Ηπειρο, και χειρουργούσε, έσωσε ένα κάρο μαχητές του ΕΛΑΣ. Και λέει στην επιστολή του στον Λαμπράκη: “φρόντισε την κλινική”».

•Ο 16χρονος μαραθωνοδρόμος Ανδρέας Μαμωνάς: «Εψαχνα να βρω κάποιον που να έχει περπατήσει μαζί του στην Πορεία της 21ης Απριλίου του 1963. Υπάρχει αυτή η πολύ γνωστή φωτογραφία με τους τρεις που έσπασαν το μπλόκο της αστυνομίας και περπάτησαν δίπλα του. Ηταν ο παλιός αθλητής Στέλιος Γούτης, ο Μπάμπης ο Παπαδόπουλος κι ένας 16χρονος μαθητής, ο Ανδρέας Μαμωνάς. Οι δύο πρώτοι είχαν πεθάνει. Εψαξα παντού τον Μαμωνά, από παλιούς αριστερούς, όπως τον Ευάγγελο Μαχαίρα, που τον θυμόταν να παίρνει μέρος και αργότερα σε πορείες. Μετά έπιασα τον τηλεφωνικό κατάλογο, όλους τους Μαμωνάδες. “Μήπως ξέρετε κάποιον;” κ.λπ. κ.λπ. Φαντάσου, τώρα, δουλειά. Κάποια στιγμή έπεσα πάνω σε έναν συγγενή του, μου είπε ότι ζει πια στην Κέρκυρα. Τον εντόπισα με ένα τηλέφωνο στο καφενείο του χωριού του, άρρωστος, έμπαινε σε νοσοκομείο. Καταφέραμε να συναντηθούμε στην Αθήνα μετά από ενάμιση χρόνο…».

•Τα γκάτζετ ενός πολιτικού μηχανικού: «Εμαθα από τη Γιούλια Λιναρδάτου, τη γυναίκα του δημοσιογράφου Σπύρου Λιναρδάτου, που είχε κι αυτή περπατήσει με τον Λαμπράκη στην Πορεία Ειρήνης, ότι υπήρχε εν ζωή ακόμα ένας: ο πολιτικός μηχανικός Γιώργος Γέρου. Τον συνάντησα, δεν θυμόταν πολλά, αλλά μου είπε ότι είχε τότε ένα μπομπινόφωνο. “Νομίζω ότι έχω γράψει τα συνθήματα από την κηδεία του. Ο Λαμπράκης ζει, Κάθε νέος και Λαμπράκης…”. Μετά από πολύ ψάξιμο κατάφερε και μου έφερε 6-7 μπομπίνες μαγνητόφωνου, ανάμεσά τους, όμως, ήταν και ένα φιλμ! “Α, ναι, είχα και μια μηχανούλα και τράβαγα 8άρι”, μου λέει. Τρελάθηκα. Τελικά στο μπομπινόφωνο δεν είχε καταγράψει τα συνθήματα από την κηδεία, αλλά πολλά άλλα και ωραία. Ομιλίες από το πρώτο συνέδριο της ΕΕΔΥΕ, Ιούλιος του 1962 στο θέατρο “Πορεία”, τότε που εξέλεξαν τον Λαμπράκη αντιπρόεδρο, ανάμεσά τους και μια πολύ συγκινητική της μητέρας του Νικηφορίδη, που είχε εκτελεστεί το 1952, 20 χρονών παιδί, απλώς γιατί μοίραζε τη διακήρυξη της Στοκχόλμης για τον Αφοπλισμό. Επίσης συνθήματα και ομιλίες (Κύρκος, Γλέζος) από τις εκλογές του 1964 στο εκλογικό κέντρο της ΕΔΑ στην Πανεπιστημίου…».

•Στο εμφανιστήριο του απόστρατου αεροπόρου: «Δεν μπορούσα να βρω εργαστήριο να μου εμφανίσει το φιλμάκι, 8άρι και κατεστραμμένο, κάθε μισό μέτρο και κομμένο. Βρήκα, λοιπόν, έναν απόστρατο της Αεροπορίας, τον Χρήστο Μυλωνά, που είχε φτιάξει για την πλάκα του ένα εργαστήριο στην Ελευσίνα. Μετά από ένα μήνα μού στέλνει πρόχειρα σε dvd ό,τι είχε καταφέρει να μεταγράψει και βλέπω ότι δεν είχαν ενδιαφέρον, οικογενειακές φωτογραφίες του πολιτικού μηχανικού ήταν. Και τότε με πήρε τηλέφωνο ο Γιώργος Γέρου και μου λέει: “Βρήκα και άλλες μπομπινούλες, σε ενδιαφέρουν;”. Τις στέλνω κι αυτές στον απόστρατο και έγινε το θαύμα. Ενα βράδυ, πρέπει να είχαν περάσει έξι μήνες, μου 'στειλε ένα dvd, βάζω να το δω και βλέπω σε πρώτο πλάνο ένα αεροπλάνο με σφυροδρέπανο και μετά τον…. Γκαγκάριν. Τον αναγνώρισα αμέσως. Και μετά βλέπω αυτό το εκπληκτικό υλικό, τον Λαμπράκη με το πανό στο χέρι. Ούρλιαξα, ξύπνησα τη γυναίκα μου… Δεν μπορώ να περιγράψω τη συγκίνησή μου. Είχε τραβήξει κι άλλους από την πορεία. Τον Μαμωνά, τη Γιούλια Λιναρδάτου, τον Κύπριο ποιητή Τεύκρο Ανθία. Είχε και άλλα υλικά, από τη δεύτερη Μαραθώνια Πορεία, έγχρωμο αυτό, σκηνές από Εργατική Πρωτομαγιά, 1964 ή 1965, πρέπει να 'ναι στο γήπεδο του Παναθηναϊκού».

•Η Αριστερά των αισθημάτων: «Ο Λαμπράκης ήταν κλασικός κοινωνικός ακτιβιστής, που η ευαισθησία του τον οδήγησε στην Αριστερά. Από τη στιγμή που ήρθε σε επαφή μαζί της υιοθέτησε σαφέστατα όλη την ατζέντα της. Οι λόγοι του στη Βουλή δεν είναι μόνο για θέματα ιατρικής, κοινωνικής πρόνοιας, αθλητισμού κ.λπ. Είναι εξαιρετικά ευαισθητοποιημένος στο θέμα των πολιτικών κρατουμένων και εξορίστων, το στρατόπεδο του Αϊ-Στράτη υπήρχε ακόμα. Τρώει, μάλιστα, ξύλο σε κάποια συγκέντρωση για τους πολιτικούς κρατούμενους και νοσηλεύεται με διάσειση σε κλινική για δέκα μέρες. Δεν είναι, βέβαια, ο άνθρωπος με τη μαρξιστική κατάρτιση, αλλά εισπράττει σαν σφουγγάρι, μπαίνει σε όλα με την ορμή του νεοφώτιστου. Το πρώτο δημόσιο κείμενό του, που βρήκα σε αρκαδική εφημερίδα του 1935 και ακούγεται στην ταινία, είναι γραμμένο από έναν ενθουσιώδη 22χρονο, που μιλά για συναδέλφωση των λαών και ειρήνη. Εχει δίκιο ο Γλέζος, που λέει ότι ο Λαμπράκης δεν ήταν ο άνθρωπος, που “φίλτραρε” τα πράγματα, αλλά μίλαγε όπως του ερχόταν, με πολύ συναίσθημα. Το δείχνουν και τα ημερολόγιά του».

•Η πιο αποκαλυπτική κουβέντα: «Μου αρέσει πολύ η μαρτυρία του Θόδωρου Καζέλη, παρόντος στη δολοφονία του Λαμπράκη. Μετά την ομιλία του, όταν κατεβαίνουν τις σκάλες για να βγουν έξω και ενώ ο Λαμπράκης έχει ήδη υποστεί βία μπαίνοντας, περιγράφει ο Καζέλης: “Για μια στιγμή νιώθω ότι επιβραδύνει, σαν να σκεφτόταν τι να κάνει, αλλά αμέσως, σε δευτερόλεπτα, κατεβαίνει και βγαίνει έξω”. Ο Λαμπράκης ήταν από αυτούς τους ανθρώπους που βάζουν το συλλογικό πάνω από το ατομικό. Αγαπούσε τόσο πολύ τη ζωή, πράγμα που φαίνεται στην ταινία. Αλλά εκείνη τη στιγμή, κι ας ήξερε τον κίνδυνο, είπε: “Οχι, θα βγω μπροστά…”».

•Εμείς Λαμπράκηδες, εσείς Γκοτζαμάνηδες: «Ξεκίνησα την ταινία πριν την έξαρση της Χρυσής Αυγής, αλλά δυστυχώς η επικαιρότητα τη δικαιώνει. Την επόμενη μέρα από τη δολοφονία του Φύσσα, στη συγκέντρωση στο Κερατσίνι, το πρώτο πανό έγραφε: “Εμείς Λαμπράκηδες, εσείς Γκοτζαμάνηδες”. Οι λαοί έχουν ανάγκη και από ήρωες. Οι μύθοι λειτουργούν ακόμα».