Mark Mazower
«Κυβερνώντας τον κόσμο»
Μετάφραση: Ελένη Αστερίου. Αλεξάνδρεια, 2013, σελ. 475

Tου Θανάση Γιαλκέτση

Η ιδέα ότι η οργανωμένη συνεργασία μεταξύ των εθνών μπορεί να οδηγήσει σε έναν κόσμο χωρίς πολέμους και σε ένα καλύτερο μέλλον για την ανθρωπότητα είναι πολύ παλιά. Τα αυτοκρατορικά σχέδια της αρχαίας Ρώμης, που φιλοδοξούσε να κυβερνήσει όλο τον γνωστό τότε κόσμο, τα διαδέχτηκε το χριστιανικό όραμα της παγκόσμιας αρμονίας.

Το ζήτημα της παγκόσμιας διακυβέρνησης απασχόλησε και τον φιλοσοφικό στοχασμό. Ο Καντ προσπάθησε να χαράξει τον δρόμο που οδηγεί στη «διαρκή ειρήνη» και ο Μπένθαμ –ο στοχαστής που επινόησε τον όρο «διεθνής»– συνέλαβε την ιδέα ενός διεθνούς νομικού κώδικα και ενός διεθνούς δικαστηρίου ικανού να εκδικάζει τις διαμάχες μεταξύ των εθνών.

Ο Μαζάουερ υπενθυμίζει αυτά τα προηγούμενα, αλλά αρχίζει την ιστορική αφήγησή του από τον 19ο αιώνα, συγκεκριμένα από το 1815, όταν δημιουργείται το πρώτο μοντέλο διεθνούς διακυβέρνησης, που ήταν η Ευρωπαϊκή Συμφωνία. Μετά την ήττα του Ναπολέοντα, οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής συντονίζουν τις διπλωματικές τους προσπάθειες για να διευθετούν τις κρίσεις και να καταστέλλουν τις επαναστατικές εξεγέρσεις, ακόμα και με παρεμβάσεις στις εσωτερικές υποθέσεις των άλλων χωρών. Σε αντίδραση όμως προς την Ευρωπαϊκή Συμφωνία και τη συντηρητική παλινόρθωση που αυτή προωθούσε, αναδύθηκε τον 19ο αιώνα και ένας άλλος διεθνισμός, που επιδίωκε να θεμελιώσει την τέχνη της διεθνούς διακυβέρνησης πάνω σε ριζικά διαφορετικές αρχές. Αυτός ο ριζοσπαστικός διεθνισμός οραματιζόταν μορφές ενοποίησης της ανθρωπότητας χάρη στην επίδραση της τεχνολογικής προόδου, του εμπορίου, των επικοινωνιών ή της πολιτικής συνείδησης.

Ο Μαζάουερ περιγράφει τα τρία πιο σημαντικά ρεύματα του ριζοσπαστικού διεθνισμού του 19ου αιώνα: το κίνημα του Ρίτσαρντ Κόμπντεν υπέρ του ελεύθερου εμπορίου, το όραμα του Τζουζέπε Ματσίνι για μια διεθνή κοινωνία δημοκρατικών εθνών-κρατών και τον κομμουνιστικό διεθνισμό. Το κίνημα υπέρ του ελεύθερου εμπορίου αντιπροσώπευε μιαν αντιπολιτική αντίληψη για τη διεθνή αλληλεγγύη και, ενώ ξεκίνησε ως κίνημα ειρήνης, αξιοποιήθηκε για να νομιμοποιεί ένα άλλο είδος αυτοκρατορικής πολιτικής. Ο Ματσίνι υποστήριζε ότι η διάδοση της αρχής της εθνικότητας θα συνένωνε τους λαούς, σε αντίθεση με τον Μαρξ ο οποίος στήριζε τις ελπίδες του στον επαναστατικό προλεταριακό διεθνισμό. Στα τέλη του 19ου αιώνα εμφανίζονται και άλλα, λιγότερο ριζοσπαστικά και περισσότερο πρακτικά ρεύματα διεθνιστικής σκέψης και δράσης, που υπερασπίζονταν την αξία του διεθνούς δικαίου ή της διεθνούς επιστημονικής συνεργασίας και πρότειναν την ίδρυση μόνιμων διεθνών οργανισμών. Ο πρώτος μεγάλος διεθνής οργανισμός, που επιχείρησε να συζεύξει το ιδεώδες της τυπικά ισότιμης συνεργασίας μεταξύ ανεξάρτητων κρατών με την πραγματικότητα της ηγεμονίας των μεγάλων δυνάμεων, ήταν η Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) που δημιουργήθηκε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ΚτΕ μιλούσε τη γλώσσα της ειρήνης, της διεθνούς συνεργασίας και της παγκόσμιας αδελφοσύνης. Στην πραγματικότητα όμως ήταν το εργαλείο με το οποίο η νικήτρια συμμαχία των μεγάλων δυνάμεων ήθελε να διατηρήσει την κυριαρχία της στην Ευρώπη αλλά και τον αυτοκρατορικό της έλεγχο στις αποικίες. Επικρατεί η άποψη ότι η δημιουργία του ΟΗΕ στηρίχτηκε στα διδάγματα που αντλήθηκαν από την αποτυχία της ΚτΕ.

Ο Μαζάουερ καταδεικνύει αντίθετα ότι από πολλές απόψεις ο ΟΗΕ συνέχισε το αποτυχημένο πείραμα της ΚτΕ. Και ο ΟΗΕ σχεδιάστηκε ως εργαλείο στην υπηρεσία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων, διατηρώντας μιαν ιεραρχική δομή που παραγκώνιζε τα μικρότερα έθνη. Στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου μετατράπηκε σε αναγκαίο εξάρτημα της Ουάσινγκτον στην επιδίωξή της για παγκόσμια ισχύ. Στην πραγματικότητα οι Ηνωμένες Πολιτείες δρούσαν μέσω του ΟΗΕ όποτε τις συνέφερε και επέλεγαν την παράκαμψή του όποτε το έκριναν αναγκαίο. Οταν ο Τρίτος Κόσμος αναδύθηκε ως αυτόνομη πολιτική δύναμη και η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ έπαψε να υπηρετεί πιστά τις αμερικανικές επιθυμίες, οι ΗΠΑ προτίμησαν να παρεμβαίνουν χρησιμοποιώντας άλλους οργανισμούς, όπως είναι για παράδειγμα το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα. Στα νέα αιτήματα για μια πιο δίκαιη διεθνή οικονομική τάξη, που άρχισε να προβάλλει ο Νότος του πλανήτη στη δεκαετία του 1970, οι Ηνωμένες Πολιτείες απάντησαν με την «παγκοσμιοποίηση», δηλαδή με την απελευθέρωση των ροών του κεφαλαίου, τη στροφή στον μονεταρισμό και την προώθηση της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής απορρύθμισης.

Ο Μαζάουερ ασκεί αυστηρή κριτική στη νέα made in the USA διεθνή οικονομική τάξη των τελευταίων τριάντα χρόνων, με την οποία η πλούσια Δύση άλλαξε προς όφελός της τούς κανόνες της παγκόσμιας οικονομίας. Εξίσου επικριτικός είναι και απέναντι στη θεωρία της «ανθρωπιστικής επέμβασης», που υιοθετεί τη γλώσσα της ηθικής ευθύνης και του οικουμενικού ουμανισμού για να συγκαλύπτει τις ιδιοτελείς βλέψεις των ισχυρών και τη βία του πολέμου.