Του Γρηγόρη Ποταμιάνου*

^[1]Ο τίτλος του άρθρου δεν παραπέμπει στην έλλειψη στατιστικών στοιχείων σχετικά με την ανεργία. Ηδη πρόσφατα δεδομένα μάς πληροφορούν ότι η ανεργία πλησιάζει το 30% του πληθυσμού της χώρας μας. Στην προκειμένη περίπτωση, η έμφαση δίδεται στον τρόπο με τον οποίο βιώνεται η ανεργία από τον άνεργο πολίτη.

Οπως έχω αναφέρει και σε προηγούμενα άρθρα μου, η ένδεια επιστημονικών μελετών σχετικά με τις επιπτώσεις της ανεργίας στην ψυχική υγεία των Ελλήνων ανέργων αποτελεί θλιβερό φαινόμενο.

Οι πρώτες μελέτες για τις ψυχολογικές και κοινωνικές συνέπειες της ανεργίας πραγματοποιήθηκαν τη δεκαετία του 1930, ως απότοκος της Μεγάλης Οικονομικής Κρίσης του 1929. Η έρευνα της Μ. Jahoda (1932) ήταν η πρώτη σχετικά με τις ψυχολογικές συνέπειες της ανεργίας. Αναδείχθηκε τότε, για πρώτη φορά, η συνέπεια της οικονομικής αποστέρησης στην καθημερινότητα των ανέργων και η συγγραφέας συμπέρανε ότι στις σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες η εργασία διασφαλίζει σημαντικά κοινωνικά οφέλη, συμπεριλαμβανομένων της προσωπικής αξίας, της σύνδεσης με ευρύτερους κοινωνικούς σκοπούς και στόχους, καθώς επίσης της δομής και της οργάνωσης του χρόνου. Αυτά τα ευρήματα οδήγησαν πολύ αργότερα την Jahoda (1982) να προτείνει τη θεωρία των έκδηλων και λανθανουσών συνεπειών της ανεργίας. Σύμφωνα μ’ αυτήν, προτείνονται οι πιο σημαντικές πλευρές της εμπειρίας της ανεργίας που γεννούν ψυχολογική απελπισία. Πιο συγκεκριμένα, η εργασία, παρά τις δυσκολίες της, ικανοποιεί έναν αριθμό από ζωτικές λανθάνουσες λειτουργίες. Ειδικότερα, προσφέρει ένα αναγκαστικό πρότυπο δραστηριότητας και δίνει στους ανθρώπους ένα καθαρό χρονοδιάγραμμα της ημέρας, είναι πηγή κοινωνικών επαφών έξω από το σπίτι, δίνει την αίσθηση συμμετοχής σ’ έναν πλατύ συλλογικό σκοπό και παρέχει αίσθηση κοινωνικού status και ταυτότητας. Στην ουσία, η ερμηνεία τής Jahoda εστίασε στην ανάγκη για τη δομή της ζωής και στους δεσμούς της κοινωνίας. Υποστήριξε, λοιπόν, πως δεν είναι πρωτίστως η έλλειψη εισοδήματος, αλλά η έλλειψη αυτών των τύπων εμπειριών -που περιγράφηκαν παραπάνω- που προκαλούν τα ψυχολογικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι άνεργοι. Ωστόσο, ένας σημαντικός μηχανισμός που προκαλεί προβλήματα στην ψυχολογική υγεία φαίνεται να είναι η ανασφάλεια. Οι Fryer και Payne (1984, 1986) είχαν επισημάνει ότι η ενέργεια των ανέργων περιορίζεται από την ανασφάλεια του μέλλοντος, τη «φτώχεια» ερεθισμάτων και πληροφοριών, την υλική φτώχεια, και τόνισαν πως οι περισσότεροι άνθρωποι χρειάζονται μια συγκεκριμένη ποσότητα ασφάλειας για να μπορέσουν να διατηρήσουν ένα ψυχολογικά σημαντικό νόημα ύπαρξης. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως η ανεργία είναι καταστροφική εμπειρία. Η ανεργία, ως αναγκαστική έξοδος από τον χώρο της απασχόλησης, για πολλούς ανθρώπους σημαίνει δραστική μείωση του εισοδήματος καθώς και στέρηση της δυνατότητας να διαδραματίζουν κοινωνικά αποδεκτούς ρόλους. Ο άνεργος χάνει σε συμβολικό επίπεδο πολλά περισσότερα από το εισόδημά του. Οι πρώτες μελέτες είχαν ήδη αναφέρει ότι η ανεργία τείνει να κάνει τους ανθρώπους πιο ασταθείς συναισθηματικά από πριν και ότι εκείνοι που είναι οικονομικά ανασφαλείς –εργαζόμενοι ή άνεργοι- έχουν μειωμένο ηθικό, δηλαδή χαμηλή εκτίμηση της προσωπικής τους αξίας (Lazarsfeld and Eisenberg, 1938).

Η παρακάτω αναφορά είναι απόρροια πιλοτικής έρευνας1 με στόχο να προσεγγίσουμε το ζήτημα της βίωσης της ανεργίας ως μιας υποκειμενικά βιωμένης και νοηματοδοτούμενης εμπειρίας. Το ενδιαφέρον μας στράφηκε στα ίδια τα άτομα που βρίσκονται χωρίς εργασία τουλάχιστον ένα χρόνο και θελήσαμε να αποτυπώσουμε το νόημα που οι ίδιοι οι άνεργοι αποδίδουν στην απώλεια εργασίας.

Πιο συγκεκριμένα, οι συμμετέχοντες σκιαγράφησαν την ανεργία ως μια πολυεπίπεδη εμπειρία, καθώς έκαναν λόγο για πολλούς τομείς της ζωής τους που τούς αγγίζει αυτή η κατάσταση. Η οικονομική στέρηση που συνεπάγεται η απώλεια της εργασίας κάνει τους συμμετέχοντες να λησμονούν τις προσωπικές τους ανάγκες και επιθυμίες αφού προτεραιότητα καθίσταται η επιβίωση και οι υποχρεώσεις που τρέχουν. Κάποιες φορές, η κάλυψη κι αυτών των προτεραιοτήτων καθίσταται δύσκολη, εγκλωβίζοντας τους συμμετέχοντες σ’ ένα αγχώδες οικονομικό αδιέξοδο. Η οικονομική στήριξη των συγγενών έχει επιπτώσεις στην αυτονομία τους. Ωστόσο, οι συμμετέχοντες καλούνται να αντιμετωπίσουν όχι μόνο σε πρακτικό αλλά και σε ψυχολογικό επίπεδο τη νέα πραγματικότητα, μια δύσκολη ψυχική δοκιμασία. Η απώλεια της εργασίας έχει μεγάλο κόστος στη ζωή τους, κάτι που αποτυπώνεται στα αρνητικά συναισθήματα που νιώθουν. Συναισθήματα οργής, θυμού, με αποδέκτες «όσους έφεραν τα πράγματα ώς εδώ», το αίσθημα της αδικίας που διατρέχει όλο τον λόγο των συμμετεχόντων μας. Νιώθουν αδικία για την κατάσταση στην οποία έχουν έρθει ή στην οποία «τους φέρανε», για όσα βιώνουν αλλά και για όσα δεν έχουν τη δυνατότητα να βιώσουν εξαιτίας αυτών των συνθηκών. Ο λόγος τους βρίθει από συναισθήματα. Απογοήτευση, απαισιοδοξία, θλίψη, ντροπή, κοινωνικός στιγματισμός, αίσθημα εξάρτησης, αποτελούν τη νέα τους πραγματικότητα και συντροφεύουν τη νέα τους καθημερινότητα. Αυτή η ψυχολογική δοκιμασία αλλά και η τραυματική εμπειρία της απώλειας, γενικότερα, έχει οδηγήσει τους συμμετέχοντες και σε μια αλλαγή ζωής που αποτυπώνεται στην αλλαγή τρόπου ζωής και σκέψης. Η νέα πραγματικότητα τους αναγκάζει σε έναν διαφορετικό τρόπο ζωής και θέασης των πραγμάτων γενικότερα. Μια συμμετέχουσα θα μας μιλήσει για μια ζωή αβίωτη («Ο τρόπος που έβλεπα τη ζωή μου πριν από χρόνια και ο τρόπος που τη βλέπω τώρα… Δηλαδή, αυτή τη στιγμή νιώθω ότι δεν ζω… ότι δεν υπάρχει ζωή… απλά επιβιώνω…»).

…………………………………………………………………………………………………………………………………

1. Στο πλαίσιο του σεμιναρίου μου με τίτλο «Κλινική Ψυχολογία και Ποιοτική Ερευνα» έχουμε ξεκινήσει ποιοτική έρευνα με θέμα «Το βίωμα της ανεργίας», τον συντονισμό της οποίας έχουν οι ψυχολόγοι δρ Βασίλης Γκιτάκος και Ελλη Αβραμίδου

……………………………………………………………………………………………………………………………………

*Καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας και πρόεδρος Τμήματος Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών