Του Γιώργου Κανδύλη*

«Δεδομένου ότι στην Αθήνα μεγάλο μέρος του αστικού χώρου έχει αφεθεί σε παράνομους μετανάστες και ανθρώπους με παραβατικές συμπεριφορές, η απομάκρυνση των αυτοκινήτων και η κυριαρχία των πεζών δεν τους δίνει περισσότερο χώρο για να εξαπλωθούν;».

Η απορία διατυπώνεται στις «συχνές ερωτήσεις» της ιστοσελίδας τού Rethink Athens για την ενημέρωση του κοινού γύρω από το σκεπτικό και τα χαρακτηριστικά του έργου ανάπλασης του κέντρου της Αθήνας. Ιδού η απάντηση, που έρχεται να διασκεδάσει τις ανησυχίες:

«Η λειτουργική ζωντάνια του αστικού χώρου (…) και η γενικότερη αναζωογόνηση του κέντρου είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες που μπορούν να περιορίσουν τις γκρίζες ζώνες της Αθήνας, στο κενό των οποίων συγκλίνουν άτυπες και ανεπίσημες κοινωνικές ομάδες. Η ανασυγκρότηση του κέντρου με άξονα την Πανεπιστημίου είναι μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού, που αποβλέπει σε ένα ζωντανό κέντρο (…). Εκεί που κινείται αργά και σταθερά η ζωντάνια της πόλης, οι ζώνες αυτές φωτίζουν από μόνες τους».

Παράνομοι μετανάστες και άνθρωποι με παραβατικές συμπεριφορές. Από την απάντηση μαθαίνουμε ότι αυτές οι δύο κατηγορίες αποτελούν μέρος των «άτυπων» και «ανεπίσημων» κοινωνικών ομάδων. Η ερώτηση παραθέτει ατομικά υποκείμενα (μετανάστες, άνθρωποι), αλλά η απάντηση τα ομαδοποιεί. Μπορεί να υποθέσει κάποιος ότι αυτή η διδακτική μετατόπιση συμβαίνει για να εδραιωθεί ένα τεκμήριο επιστημονικής εγκυρότητας. Ο απαντών ισχυρίζεται αφενός ότι ξέρει καλά το αντικείμενο. Αφετέρου, ο λόγος είναι καθησυχαστικός απέναντι σε επιφανειακές αριστερές ευαισθησίες –δεν θεωρεί ότι πρόκειται για τίποτα περιφερόμενα τέρατα, είπαμε, είναι ομάδες.

Μικρότερη ένταση προκύπτει μεταξύ των ορολογιών της ερώτησης και της απάντησης σε ό,τι αφορά το είδος της απειλής που ενσαρκώνουν οι παράνομοι και οι παραβατικοί. Κανείς δεν μπαίνει βέβαια στον κόπο να μας εξηγήσει γιατί αυτοί οι άνθρωποι είναι πρόβλημα, κάτι μάλλον αυτονόητο. Το είδος του προβλήματος προκύπτει έμμεσα από τις χωρικές συμπεριφορές τους. Από την ερώτηση μαθαίνουμε ότι έχουν την τάση να «εξαπλώνονται». Η απάντηση συμφωνεί σ’ αυτό, με λίγο πιο λόγιο ύφος: οι άτυπες και ανεπίσημες κοινωνικές ομάδες «συγκλίνουν» στο «κενό» των «γκρίζων ζωνών» της Αθήνας. Πίσω από την πολιτική ορθότητα της υποκατάστασης του βιολογικού όρου «εξάπλωση», δικαιούμαστε να αναρωτηθούμε ποιο είναι αυτό το κενό και γιατί παραδόξως το χρώμα του είναι γκρίζο –θα υπέθετε συνήθως κάποιος ότι το κενό είναι διαφανές ή μαύρο ή, με λίγη φαντασία, λευκό. Εδώ όμως είναι γκρίζο και, ως τέτοιο, μάλλον θολό και σκοτεινό. Είναι αυτό που δεν είναι ευκρινές και άρα αναγνώσιμο. Είναι το περιβάλλον αντίστοιχα σκοτεινών και αδιευκρίνιστων κοινωνικών ομάδων. Οι μετανάστες και οι παραβατικοί συνιστούν πρόβλημα, ακριβώς γιατί συγκλίνουν και συγκεντρώνονται στις γκρίζες ζώνες.

Το υπόρρητο επιχείρημα του απαντώντος ότι γνωρίζει για ποιο πράγμα μιλάμε κατέρρευσε κιόλας, στις γκρίζες ζώνες που επικαλέστηκε. Επόμενο, αφού η χρήση των όρων «άτυπος» και «ανεπίσημος» δεν μοιάζει να προέρχεται από καμία θεωρητική ή εμπειρική διαπραγμάτευση του χαρακτήρα των ομάδων. Δεν πρόκειται για κάποιον προβληματισμό γύρω από τα είδη των επαφών στον δημόσιο χώρο ή τη συγκρότηση άτυπων κοινωνικών δικτύων, ούτε προϋποθέτει γνώση της πραγματικότητας της ζωής των ανθρώπων στους οποίους αναφέρεται. Ατυπος και ανεπίσημος είναι απλώς αυτός που δεν είναι επίσημος και τυπικός. Απόδειξη ότι παραμένει στο σκοτάδι, αθέατος από τα βλέμματα εκείνα που ορίζουν αυτό που πρέπει να θεωρείται κανονικό, τυπικό, επίσημο. Στην απουσία μιας, έστω στοιχειώδους, επεξήγησης του τι είναι αυτές οι ομάδες, μπορεί κάποιος να διακρίνει την παραδοχή ότι συγκροτούνται ως τέτοιες από τους ίδιους που αποφασίζουν τα όρια της παρανομίας ή της παραβατικότητας.

Απομένει όμως ακόμα μια θεμελιακή αναπαράσταση που διαπερνά το σκεπτικό του σχεδιασμού. Απάντηση στο πρόβλημα του κενού όπου συγκεντρώνονται γκρίζοι άνθρωποι είναι η «ζωντάνια» της πόλης, αυτή που όταν κινείται «αργά και σταθερά», τότε οι γκρίζες ζώνες «φωτίζουν από μόνες τους». Αν το ζητούμενο είναι ένα ζωντανό κέντρο, αυτό θα πρέπει να αντιπαραβάλλεται σε κάτι που είναι κιόλας νεκρό. Η πολύχρωμη ευκρίνεια της ζωής, σε αντίστιξη με τη μουντή περιοχή του θανάτου, τετελεσμένου ή προαναγγελθέντος. Από την άποψη αυτή το πρόγραμμα του γραμμικού εξωραϊσμού της Αθήνας που εκπονεί ένας ιδιωτικός φορέας σχεδιασμού συνδιαλέγεται άριστα με ό,τι προηγήθηκε στην πόλη από την πλευρά της εκτελεστικής εξουσίας (μαζικοί εκτοπισμοί μεταναστών με ή χωρίς χαρτιά, περιστασιακή απομάκρυνση χρηστών, συλλήψεις και διαπόμπευση οροθετικών γυναικών), στον βαθμό που επιδιώκει με άλλα μέσα τον ίδιο στόχο. Αυτόν του εξοστρακισμού των φορέων του άτυπου θανάτου, προς όφελος μιας τυπικής «λειτουργικής ζωντάνιας» που θα διευκολυνθεί να επανακαταλάβει τον αστικό χώρο.

………………………………………………………………………………………………………………………………………

* Ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών