ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ

Ολο και συχνότερα σε προγράμματα παραστάσεων στη θέση της διανομής υπάρχουν με άτακτη (ή έστω με αλφαβητική) σειρά οι ηθοποιοί όλοι μαζί, ασύνδετοι με τους ρόλους τους. Την επόμενη φορά που θα εντυπωσιαστείτε από το παίξιμο, τον οίστρο ή το ταλέντο ενός ηθοποιού, μην είστε διόλου βέβαιοι πως θα στηριχτείτε στο πρόγραμμα για να εντοπίσετε το όνομά του. Αφεθείτε καλύτερα στην αύρα της συλλογικότητας. Και αρκεστείτε σε ό,τι από αυτήν απομένει

Του Γρηγόρη Ιωαννίδη

^[1]Παρατηρώ να συμβαίνει στο θέατρό μας (θα έλεγα και στο θέατρο του εξωτερικού, με τον κίνδυνο να κατηγορηθώ πως μεγαλοπιάνομαι) μια παρεξήγηση, με θύματα -ποιους άλλους;- τους ηθοποιούς. Ολο και συχνότερα βλέπω σε προγράμματα παραστάσεων που κινούνται στον χώρο του «ερευνητικού θεάτρου» ή και ευρύτερα, ακόμα και στα κρατικά μας θέατρα, να αναγράφονται στη θέση της διανομής με άτακτη (ή έστω με αλφαβητική) σειρά οι ηθοποιοί όλοι μαζί, αταξινόμητοι και ασύνδετοι με τους ρόλους τους, σαν καλλιτεχνική αγέλη.

Σπάνια από την άλλη βλέπω να συμβαίνει το ίδιο με τους συντελεστές «α΄ τάξης», τον συγγραφέα ας πούμε, τον σκηνοθέτη, τον φωτιστή, τον σκηνογράφο ή ακόμα και τους βοηθούς τους. Αυτοί παραδόξως διασώζονται από την ομαδοποίηση, το όνομά τους συνδέεται σταθερά με το έργο τους και η όποια προσφορά τους διακρίνεται πρώτη στην άτυπη μαρκίζα ενός τυπωμένου προγράμματος. Οι υπόλοιποι έπονται, κάποτε με τη μορφή αληθινής διμοιρίας, στοιχισμένοι ο ένας πίσω από τον άλλο, οριζοντίως ή καθέτως. Αυτοί απαρτίζουν τη «διανομή»…

Το ζήτημα δεν είναι διόλου ασήμαντο και πρέπει να μας απασχολήσει σε μεγαλύτερο βάθος από εκείνο της σκωπτικής παρατήρησης. Σχετίζεται με την κρυφή κοινωνιολογία του θεάτρου μας, αυτή που εντάσσει τους ηθοποιούς στη χορεία της απρόσωπης κολεκτίβας, χωρίς φιλοδοξία προβολής, χωρίς αξιώσεις ευθύνης και –πιθανόν- χωρίς ιδιαίτερες οικονομικές απαιτήσεις.

Δεν είναι διόλου δύσκολο να ανακαλύψουμε πού βρίσκεται η πηγή αυτού του -ισμού. Πηγάζει ασφαλώς από την κατά μέτωπο επίθεση του καλλιτεχνικού κινήματος ελευθερίας, ισότητας και αδελφοσύνης στον ιστορικό εχθρό κάθε πρωτοπορίας και συλλογικότητας: στον βεντετισμό, ο οποίος στο θέατρο επιφυλάσσει την πρωτοκαθεδρία σε εκείνον που το παραδοσιακό κοινό αναγνωρίζει σαν τον αρχιμάστορα υποκριτή.

Πόλεμος κατά της μαρκίζας

Η πάλη με τον βεντετισμό απέκτησε στις αρχές του εικοστού αιώνα θρυλικές διαστάσεις. Ο βεντετισμός ούτε λίγο ούτε πολύ θεωρήθηκε κάτι σαν τη Λερναία Υδρα, που ο σκηνοθέτης θα εξόντωνε για λογαριασμό του Ηρακλή. Η αλήθεια είναι πως οι ανάγκες του σύγχρονου θεάτρου ζητούσαν πολλά περισσότερα και πολύ διαφορετικά δεδομένα από εκείνα ενός θιάσου μαρκίζας. Ζητούσε, πέρα από την ανάρρηση του σκηνοθέτη στη θέση του αρχι-καλλιτέχνη, την αίσθηση κοινής αποστολής, την ιδέα της ισοτιμίας και την ορμή της αποστολής. Εθετε πριν από όλα το ζήτημα μιας Ομάδας, όπου η καλλιτεχνική ταυτότητα του ηθοποιού θα υποχωρούσε για λίγο, πριν απογειωθεί εκ νέου στους ουρανούς του θεάτρου συνόλου.

Για πολιτικούς λόγους και σε άλλες εποχές η τάση για συλλογικότητες έφτασε να σημαίνει κάποτε την καλλιτεχνική κοινοκτημοσύνη, με την έννοια της κολεκτίβας που διανέμεται την έμπνευση ισόποσα και, ομοίως, ισόποσα τη διανέμει στους θεατές της. Στην εποχή της δικτατορίας, στα μέρη μας, θίασοι όπως το «Ελεύθερο Θέατρο» βρέθηκαν να ακολουθούν την τάση και να προτείνουν από τη μεριά τους τη λειτουργία μιας Ομάδας που θα επιδιώκει τη συμπλήρωση του έργου της με τη συμμετοχή του θεατή.

Εκεί λοιπόν, σε αυτό το όραμα, υπήρχε -αν υπήρξε ποτέ- η πρόθεση υποταγής της ατομικότητας στον σκοπό της θεατρικής κομμούνας. Εκεί, στην καλλιτεχνική ουτοπία, το νόημα ενός ρόλου ή μιας θέσης έμοιαζε υπερβολικά στενό. Η άρνηση της διανομής υποδήλωνε τη βαθιά άρνηση της εσωτερικής ταξινόμησης του θιάσου με βάση τη δραματουργική ιεραρχία. Ηταν όλοι ισότιμοι εργάτες ενός θεάτρου, που, όπως στο παλιό «Θέατρο του Ηλιου», λάμβανε τη μορφή κοινοβίου και ακολουθούσε την αρχή της κοινοκτημοσύνης.

Σκεφτείτε μια εφημερίδα χωρίς υπογραφές

Υπάρχει και σήμερα μια ανάλογη τάση «συλλογικότητας» (μέσα βέβαια από το devised και το πολιτικό θέατρο), είναι όμως ζήτημα αν αρκεί για να καλύψει το φαινόμενο στην ολότητά του. Αναρωτιέμαι πόσο συνειδητά και σε τι βαθμό αυτοβούλως μια γενιά ηθοποιών επιλέγει στο όνομα μιας μονομερούς «συλλογικότητας», που αφορά μόνο τους ηθοποιούς και όχι τους άλλους συντελεστές, τον δρόμο της αφάνειας. Πόσο γνωρίζει ο κάθε νέος ηθοποιός ότι αναλαμβάνει έτσι το κόστος ενός βιογραφικού από το οποίο ίσως να λείπει στο μέλλον το στοιχείο της προσωπικής συμμετοχής του, της συγκεκριμένης προσφοράς του, της καλλιτεχνικής του εξέλιξης;

Η παρατήρηση δεν στρέφεται εναντίον των συλλογικοτήτων. Αναρωτιέμαι όμως αν έχουν όλοι καταλάβει σε βάθος και ομονοούν στη σημασία των εννοιών της. Πόσοι από εμάς θα δεχόμασταν να λειτουργούσε με ανάλογο τρόπο η εφημερίδα που κρατάτε στα χέρια σας; Με ανυπόγραφα άρθρα και με ένα κατεβατό στην αρχή σαν «λίστα συντακτών».

Το χειρότερο είναι πως η περίεργη αυτή «κολεκτιβοποίηση» εφαρμόζεται ακόμη και σε έργα κλασικής δομής, που και ρόλους διαθέτουν και την ανάδειξη της ατομικότητας επιζητούν. Ακόμα και σε αυτές τις περιπτώσεις συναντούμε παραγωγές που αραδιάζουν τους ηθοποιούς σαν σε τσούρμο. Και που ζητούν από τους θεατές να παίξουν με επιτυχία το κουίζ σύνδεσης ονομάτων και ρόλων, μήπως και διακρίνουν κάποιον από τον σωρό.

Την επόμενη φορά λοιπόν που θα εντυπωσιαστείτε από το παίξιμο, τον οίστρο ή το ταλέντο ενός ηθοποιού, μην είστε διόλου βέβαιοι πως θα στηριχτείτε στο πρόγραμμα για να εντοπίσετε το όνομά του. Αφεθείτε καλύτερα στην αύρα της συλλογικότητας. Και αρκεστείτε σε ό,τι από αυτήν απομένει.