Λίγες ημέρες πριν από την εθνική επέτειο και η αρχιτεκτονική μας περιπλάνηση σταματά στην Πλάκα και σε ένα αρχοντικό που χτίστηκε επί Τουρκοκρατίας και θεωρείται η παλαιότερη κατοικία στη μεσαιωνική Αθήνα. Με εσωτερική αυλή, χαγιάτι και τζαμαρία, αποτελεί λαμπρό δείγμα της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής που κυριαρχούσε ώς τα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά στη συνέχεια μπήκε στο περιθώριο για χάρη των ξενόφερτων νεοκλασικών

→Τα έργα αποκατάστασης του αρχοντικού ολοκληρώθηκαν και τώρα θα αξιοποιηθεί ως μουσείο

Της Χαράς Τζαναβάρα

Ο μαντρότοιχος στο νούμερο 96 της οδού Αδριανού αποδεικνύεται ότι ξέρει να κρατά καλά φυλαγμένα μυστικά που μετρούν αιώνες. Πίσω του κρύβεται το αρχοντικό μιας μεγάλης οικογένειας με ρίζες που φθάνουν στο Βυζάντιο και την αυτοκρατορική γενιά των Παλαιολόγων. Ο Αγγελος Μπενιζέλος (1590-1670) παντρεύτηκε τη Συρίγη Παλαιολόγου και μοναχοκόρη τους ήταν η Ρηγούλα, η μετέπειτα μοναχή και αγία Φιλοθέη.

Κρύβει όμως και ένα θαυμάσιο δείγμα των σπιτιών που κυριαρχούσαν στην Αθήνα από τον 12ο αιώνα και σε όλη τη διάρκεια κατοχής της από τους Τούρκους. Η κατασκευή που διασώζεται τοποθετείται στα τέλη του 17ου ή τις αρχές του 18ου αιώνα, αλλά σε διάφορα σημεία του ακινήτου βρέθηκαν προγενέστερα σημάδια που φθάνουν ώς τον 16ο αιώνα.

Στην περίπτωση του αρχοντικού των Μπενιζέλων διασώθηκαν η ψηλή πέτρινη περίφραξη και η απέριττη ξύλινη εξώπορτα, δύο δομικά στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον σε κατοικίες της εποχής για να εξασφαλίζουν τα γυναικόπαιδα από τις συχνές και αιματηρές συρράξεις, αλλά και από τα αδιάκριτα βλέμματα των διερχομένων αφού αυτό επέβαλαν τα ήθη της οθωμανικής περιόδου. Στην πλακόστρωτη αυλή κυριαρχεί το πηγάδι, που εξασφάλιζε στους ενοίκους του αρχοντικού νερό, αγαθό που ήταν πάντα σε ανεπάρκεια στην Αττική, ενώ γύρω της διατάσσονται οι χώροι του διώροφου σπιτιού.

Στο ισόγειο υπάρχει στοά με κυκλικούς κίονες, που παραπέμπουν σε αρχαίους ναούς και κατοικίες, οι οποίες κυριαρχούν στην Αθήνα από τον 5ο π.Χ. αιώνα. Σε αυτό το επίπεδο βρίσκεται το κατώι, με τα μαγειρεία, τα κελάρια και τους αποθηκευτικούς χώρους. Βρέθηκαν μάλιστα πιθάρια μισοθαμμένα στο έδαφος ώστε να διασφαλίζονται καλύτερες συνθήκες διατήρησης ευπαθών αγαθών. Μία πόρτα οδηγούσε στην πίσω αυλή, όπου λειτουργούσαν λιοτρίβι, πατητήρι και στέρνα για τη συλλογή του βρόχινου νερού. Είναι υποδομές που, σύμφωνα με μαρτυρίες ξένων περιηγητών, υπήρχαν και σε άλλα αρχοντόσπιτα της εποχής, οι οποίες εξασφάλιζαν τη διαβίωση των ενοίκων τους. Μια πέτρινη σκάλα οδηγεί από την μπροστινή αυλή στον όροφο, όπου δεν βρισκόταν μόνον τα υπνοδωμάτια της οικογένειας. Κυρίαρχο στοιχείο ήταν ο οντάς (οι σημερινοί χώροι υποδοχής) με τα τζάκι και τα περιμετρικά μεντέρια (οι χτιστοί καναπέδες). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η ξύλινη οροφή του οντά με τα γεωμετρικά διακοσμητικά.

Εκτός από τον φυσικό φωτισμό που εξασφάλιζε η γειτνίαση με την εσωτερική αυλή, υπήρχαν φεγγίτες με χρωματιστά τζάμια και ο περιμετρικός εξώστης με διαδοχικά ξύλινα παράθυρα. Πρόκειται για τις περίφημες τζαμαρίες των αθηναϊκών σπιτιών της εποχής, που περιγράφει τόσο γλαφυρά ο κορυφαίος αρχιτέκτονας Αρης Κωνσταντινίδης. Στο έργο του «Παλιά αθηναϊκά σπίτια», σημειώνει ότι είναι «η εξελικτική μορφή του χαγιατιού» και τις χαρακτηρίζει «θαυμάσιο αρχιτεκτονικό εύρημα» για την αισθητική και κυρίως για την οργανική λειτουργία τους σε σχέση με το κλίμα της πρωτεύουσας. Δεν ήταν μόνον ο κυκλοφοριακός διάδρομος που εξασφάλιζε την επικοινωνία μεταξύ των χώρων του ορόφου. Αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην αυλή και τους κλειστούς χώρους, ένας ημιυπαίθριος χώρος πριν φτάσει στη σύγχρονη εκχυδαϊσμένη εκδοχή του.

Τον σταδιακό εξοστρακισμό του από την αρχιτεκτονική της μετέπειτα περιοχής επισημαίνει ο καθηγητής Διονύσης Ζήβας, επικεφαλής της ομάδας πολεοδόμων και άλλων ειδικών που είχε συγκροτηθεί στα μέσα της δεκαετίας του 1970 για τη μελέτη και την ανάδειξη της «συνοικίας των Θεών». Στο έργο του «Πλάκα 1973-2003. Το χρονικό της επέμβασης για την προστασία της παλαιάς πόλεως Αθηνών» αναφέρει ότι ο τύπος κατοικίας με αίθριο έχει τις ρίζες του στην κλασική αρχαιότητα, επισημαίνει ότι στοιχεία του κατάφεραν να διατηρηθούν τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Οθωνα, αλλά προς το τέλος του 18ου αιώνα άρχισε η κυριαρχία του ξενόφερτου νεοκλασικού στιλ που ακολουθήθηκε με φανατισμό και αρκετές υπερβολές, όπως είναι το νεομπαρόκ.

Ακολουθώντας τη μοίρα του ιστορικού πυρήνα της πρωτεύουσας, το αρχοντικό των Μπενιζέλων απαξιώθηκε με επεμβάσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, αλλά ευτυχώς δεν αλλοίωσαν τη μεταβυζαντινή φυσιογνωμία του. Το 1972 απαλλοτριώθηκε από το τότε υπουργείο Πολιτισμού, έμεινε και πάλι αναξιοποίητο και μόλις το 1999 παραχωρήθηκε η χρήση του στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Με πρωτοβουλία της τελευταίας εκπονήθηκε από τον καθηγητή του Πολυτεχνείου Γιάννη Κίζη η μελέτη αποκατάστασης, που χρειάστηκε να αναθεωρηθεί μετά τα ευρήματα που έφεραν στο φως οι ανασκαφές στην αυλή και το ισόγειο, οι οποίες διενεργήθηκαν από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Εκτός από τα ίχνη παλαιότερων κτισμάτων, όπου φαίνεται ότι κατοικούσε η αγία Φιλοθέη, στη βόρεια πλευρά της αυλής βρέθηκαν τμήματα του υστερορωμαϊκού τείχους της Αθήνας.

Οι ανασκαφές και η αποκατάσταση του αρχοντικού ολοκληρώθηκαν το 2010 και τον περασμένο Οκτώβριο το συμβούλιο μουσείων ενέκρινε ομόφωνα τα σχέδια για την αξιοποίηση των χώρων του. Θα είναι ένα μουσείο για τη ζωή στην Αθήνα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Θα είναι κατά κάποιον τρόπο ένα μουσείο του… εαυτού του!

……………………………………….

1. Η μεσαιωνική Αθήνα

Η οδός Αδριανού, μία από τις παλιότερες της μεσαιωνικής Αθήνας, χώριζε την Πλάκα σε δύο τμήματα, την Πάνω και την Κάτω. Σε συνδυασμό με τη Φρυνίχου, δημιουργούσε τον βόρειο δακτύλιο γύρω από την Ακρόπολη, με αφετηρία την Δ. Αρεοπαγίτου και κατάληξη το Θησείο. Ως τον 18ο αιώνα ήταν η ρούγα της Χρυσαλιώτισσας, ονομασία που θεωρείται ότι προέρχεται από την ιταλική οικογένεια Μισαραλιώτου. Με την ανάδειξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του κράτους, στον συγκεκριμένο δρόμο λειτούργησαν πολλά υπουργεία, πρεσβείες και τα πρώτα ξενοδοχεία, ενώ δεν έλειπαν τα εμπορικά καταστήματα.

2. Η αρχόντισσα που έγινε αγία

Η Ρηγούλα Μπενιζέλου (1522-1589) παντρεύτηκε παρά τη θέλησή της όταν ήταν έφηβη τον πολύ μεγαλύτερό της Ανδρέα Χειλά, επίσης γόνο αριστοκρατικής οικογένειας. Χήρεψε τρία χρόνια μετά τον γάμο της και αποφάσισε να απαρνηθεί τα εγκόσμια και μόνασε στο πατρικό αρχοντικό. Αργότερα αποσύρθηκε στο ασκηταριό της, στη σημερινή Καλογρέζα, όπου το 1588 δέχθηκε επίθεση από τους Τούρκους και λίγους μήνες αργότερα πέθανε. Ανακηρύχθηκε αγία με απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

3. Μόνο ερείπια

Από τη μεσαιωνική Αθήνα διασώζονται μόνον τα ερείπια του πύργου του Richard Church, στην οδό Σχολείου. Το αρχοντικό Λογοθέτη, στην οδό Αρεως, κατεδαφίστηκε τον 19ο αιώνα.

[email protected]