Συνδέεται με τον «άγιο των γραμμάτων», αφού εκεί εκκλησιαζόταν ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και πρωτοστατούσε στις κατανυκτικές ολονυχτίες. Εργο του 17ου αιώνα, ανήκε στο αρχοντικό Λογοθέτη και σχεδόν κατεδαφίστηκε το 1943 για να μην κηρυχθεί… διατηρητέο. Απαλλοτριώθηκε από το Δημόσιο και αναστηλώθηκε το 2004

«Από την οικογένεια Λογοθέτη Χωματιανού το εκκλησάκι πέρασε στην ιδιοκτησία του αντιπλοιάρχου Ηρακλή Καζάκου, ο οποίος φοβήθηκε ότι θα κριθεί διατηρητέο και το καλοκαίρι του 1943 άρχισε την αποξήλωση της στέγης του. Ευτυχώς δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει την κατεδάφισή του

Της Χαράς Τζαναβάρα – Φωτογραφίες: Βασίλης Μαθιουδάκης

Ανηφορίζοντας στην οδό Αρεως στο Μοναστηράκι, το βλέμμα πλανιέται από τον αρχαιολογικό χώρο ώς τον Ιερό Βράχο. Στην απέναντι πλευρά του δρόμου όμως το σκηνικό αλλάζει. Ο γιγαντιαίος γερανός και η υψηλή περίφραξη παραπέμπουν σε εργοτάξιο και οι «υποψιασμένοι» αναζητούν πίσω από τις λαμαρίνες σημάδια από το ιστορικό εκκλησάκι του προφήτη Ελισαίου. Ο λιτός σταυρός είναι το πρώτο καθησυχαστικό δείγμα ότι όλα είναι στη θέση τους. Δυστυχώς, τουλάχιστον για φέτος στον ιστορικό ναΐσκο δεν θα ακουστεί το «Ω γλυκύ μου έαρ»…

Η «Αυλή των Ονείρων»

Η ενημερωτική πινακίδα εξηγεί ότι βρίσκεται σε εξέλιξη το φιλόδοξο πρόγραμμα του υπουργείου Πολιτισμού να αναβιώσει την «Αυλή των Ονείρων». Περιλαμβάνει την ανάπλαση ενός ολόκληρου οικοδομικού τετραγώνου στο οποίο θα παρουσιάζονται στοιχεία από τη ζωή στην Αθήνα του 19ου αιώνα, με αυθεντικό τρόπο και μακριά από τα φολκλορικά κλισέ. Κομμάτι αυτού του προγράμματος είναι το εκκλησάκι, στο οποίο οι εργασίες αναστήλωσης προηγήθηκαν και ολοκληρώθηκαν το 2004 με ευθύνη πάντα των υπηρεσιών του υπουργείου Πολιτισμού, που έχει απαλλοτριώσει κατά τμήματα ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο και το έχει παραχωρήσει στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Δέσποζε στην αυλή του αρχοντικού Λογοθέτη και μάλιστα ένα μέρος από τους εξωτερικούς τοίχους του «ακουμπά» στις σκάλες της κατοικίας.

Το αρχοντικό βρίσκεται απέναντι από τη μεγάλη Βιβλιοθήκη Αδριανού, από την οποία διασώζεται μόνο η δυτική πτέρυγα. Με καταγωγή από την Τζια, ο Νικόλαος Χωματιανός Λογοθέτης στα νεανικά του χρόνια συμμετείχε στα πληρώματα του τουρκικού στόλου υπό τον Τζανούμ Χότζα. Αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και παντρεύτηκε την κόρη του Βερνάρδου Καπετανάκη, που ήταν κόνσολος (πρόξενος) της Βρετανίας, παίρνοντας προίκα και το αξίωμα του πεθερού!

Εχτισε το αρχοντικό του στον δρόμο του Κάτω Παζαριού, τη σημερινή οδό Αρεως, δίπλα στο Μεγάλο Μοναστήρι. Εδωσε την ονομασία στη γύρω περιοχή, αλλά διασώθηκε μόνο η εκκλησία της Παντάνασσας, στο κέντρο της πλατείας στο Μοναστηράκι. Από την κατασκευή, που τοποθετείται μεταξύ του 1600-1700, διατηρήθηκαν μόνο μία από τις καμάρες της πύλης, η βρύση και λίθινη σκάλα που οδηγούσε στο ανώγειο. Κατά τις συνήθειες των Ελλήνων αρχόντων της εποχής, η οικογένεια Λογοθέτη έφτιαξε το δικό της εκκλησάκι, όπου με την άδεια των τουρκικών αρχών οργάνωναν τις τελετές της Ορθοδοξίας.

Από γκραβούρες

Μαζί με τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από γκραβούρες επώνυμων περιηγητών του 18ου αιώνα και κυρίως από τις ανασκαφές, οι ειδικοί κατάφεραν να αναπαραστήσουν το αρχικό κτίσμα. Αναδείχτηκαν τα θεμέλια της εκκλησίας, το δάπεδο, η Αγία Τράπεζα, το μαρμάρινο κατώφλι και κυρίως τμήματα από τις αγιογραφίες.

Σχεδόν δύο αιώνες αργότερα, λίγο πριν από την απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς, το αρχοντικό ανήκε στην οικογένεια Λογοθέτη Χωματιανού. Το 1943 πέρασε στην ιδιοκτησία του αντιπλοιάρχου Ηρακλή Καζάκου, ο οποίος φοβήθηκε ότι θα κριθεί διατηρητέο και το ιδιωτικό εκκλησάκι θα μετατραπεί σε ενοριακό ναό στο πλαίσιο του προγράμματος για την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου, που είχε ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1930 με πρωτοβουλία του καθηγητή Αναστάσιου Ορλάνδου. Το καλοκαίρι του 1943 άρχισε την αποξήλωση της στέγης του ναΐσκου, αλλά ευτυχώς δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει την κατεδάφιση. Το ακίνητο διασώθηκε και απαλλοτριώθηκε. Μάλιστα οι διαδικασίες κινήθηκαν με πρωτοφανή -για τα ελληνικά δεδομένα- ταχύτητα, με αποτέλεσμα να εγκριθεί πρώτα η απαλλοτρίωση και να ακολουθήσει η κήρυξη του ακινήτου ως διατηρητέου!

Ο ναΐσκος καταγράφεται για πρώτη φορά το 1832 στα σχέδια των Κλεάνθη – Σάουμπερτ για την τότε νέα πρωτεύουσα της απελευθερωμένης Ελλάδας. Πρόκειται για μια απλή κατασκευή από πέτρα στον ρυθμό της μονόκλιτης Βασιλικής, που μόλις χωρά 40 άτομα. Διέθετε κεραμοσκεπή και μοναδικό στολίδι της ήταν τα μικρά ανοίγματα στους τοίχους που βρίσκονται εκατέρωθεν του ιερού. «Ηταν έξοχο δείγμα της τέχνης των Αθηναίων μαστόρων στον καιρό της Τουρκοκρατίας» αναφέρει ο αρχαιολόγος Μανόλης Χατζηδάκης στο περιοδικό «Καλλιτεχνικά Νέα» (1943).

Οι ολονυχτίες

Στα τέλη του 19ου αιώνα το εκκλησάκι συνδέθηκε με τους πιο επιφανείς εκπροσώπους των ελληνικών γραμμάτων, «μνημείο αληθινής και ανόθευτης Ορθοδοξίας, κόσμημα και πετράδι αμίμητο», όπως είχε γράψει ο Κωστής Μπαστιάς. Δεξιός ψάλτης ήταν ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και αριστερός ο εξάδελφός του Αλέξανδρος Μωραϊτίδης- και οι δύο από Σκιάθο. Οι κατανυκτικές ολονυχτίες είχαν ξεκινήσει το 1855 και οργανώνονταν στις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές. Τα δύο εξαδέλφια προστέθηκαν αργότερα στους πιστούς και ο Μωραϊτίδης στο διήγημά του «Η ιστορία μιας τυρόπιτας» περιγράφει ότι τους μύησε σε αυτές «ο Θεοφάνης, ένας ευσεβέστατος χριστιανός, γηγενής Αθηναίος». Από στόμα σε στόμα η πνευματική συντροφιά αναπτύχθηκε και σε αυτή προστέθηκαν οι Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Παύλος Νιρβάνας, Γιάννης Βλαχογιάννης, Γεράσιμος Βώκος κ.ά.

Σημαντικό ρόλο στις αγρυπνίες του προφήτη Ελισαίου διαδραμάτισε ο παπάς Νικόλαος Πλανάς (1851-1932), που ήταν εφημέριος στον Αγιο Ιωάννη τον Κυνηγό αλλά είχε το σπίτι του στην οδό Τριπόδων, στην Πλάκα. «Ηταν ο ταπεινότερος των ιερέων και ο απλοϊκότερος των ανθρώπων» έγραφαν για αυτόν αρθρογράφοι της εποχής.

……………………………………………………………………………………..

1.  Η αναστήλωση

Για την αναστήλωση του ναΐσκου δραστηριοποιήθηκαν από το 1991 η Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών και ο Δήμος Σκιάθου. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 2001 και οι ολονυχτίες αναβίωσαν το 2005, μετά 60 χρόνια «λουκέτου», στις 13 και 14 Ιουνίου, οπότε τιμάται η μνήμη του προφήτη Ελισαίου.

2.  Ο συνεχιστής

Ο Παπαδιαμάντης πέθανε το 1911 αλλά οι ολονυχτίες συνεχίστηκαν ώς το 1925 χάρη στον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, ο οποίος κατάφερε να εκδώσει την Ακολουθία του προφήτη Ελισαίου.

3.  Οσμή Ελγιν

Η οικογένεια Λογοθέτη Χωματιανού ήταν από τις ισχυρές της Αθήνας, αλλά μετά την απελευθέρωση έπεσε σε δυσμένεια λόγω της συνεργασίας με τους Τούρκους. Στο αρχοντικό τους άλλωστε εγκαταστάθηκε το 1802 ο περιώνυμος λόρδος Ελγιν, που πρωταγωνίστησε στη λεηλασία των γλυπτών του Παρθενώνα.

[email protected]