Fernando Pessoa
«Ενα πολύ πρωτότυπο δείπνο του Αλεξάντερ Σερτς»
Πρόλογος – Μετάφραση – Επίμετρο: Κωνσταντίνος Αρμάος, Παράρτημα: K. David Jackson, Gutenberg, σελ. 171

Fernando Pessoa
«Γράμματα στην Οφέλια»
Εισαγωγή – Μετάφραση – Επίμετρο – Σχόλια: Μαρία Παπαδήμα, Gutenberg, σελ. 278

Fernando Pessoa
«Ηρόστρατος. Η αναζήτηση της αθανασίας»
Εισαγωγή – Μετάφραση – Σημειώσεις: Χάρης Βλαβιανός. Επίμετρο: Richard Zenith, Gutenberg, σελ. 204

Του Αριστοτέλη Σαΐνη

Από τις απαρχές στην ωριμότητα, τρία βιβλία που καλύπτουν διαφορετικές περιόδους της πολυσχιδούς και πολυπρόσωπης δημιουργίας του μεγάλου Πορτογάλου εγκαινιάζουν τη νέα σειρά των εκδόσεων. Πρωτεϊκή μορφή της παγκόσμιας λογοτεχνίας ο Φερνάντο Πεσόα (1888-1935) σημάδεψε τον 20ό αιώνα με τους περίφημους ετερώνυμούς του. Το μέγεθος αυτής της φανταστικής κοινότητας των παραπληρωματικών και συχνά αντικρουόμενων συγγραφικών προσωπείων έγινε φανερό με το άνοιγμα, μετά θάνατον, του περίφημου «μπαούλου» του, από όπου ξεπήδησαν χιλιάδες ανέκδοτα χειρόγραφα, αλλά και οι δεκάδες εγκιβωτισμένοι συγγραφικοί σωσίες του.

Μπορεί στο πολυπρόσωπο σύμπαν του Πεσόα να ξεχωρίζει η τετράδα των γνωστών ετερώνυμων, -ο κλασικός Ρικάρντο Ρέις, ο εκκεντρικός μηχανικός Αλβαρο ντε Κάμπος, ο βοηθός λογιστή Μπερνάρντο Σοάρες και ο «δάσκαλος» όλων Αλμπέρτο Καέιρο-, ωστόσο οι πρώτες εκδηλώσεις της ιδιόμορφης αυτής συγγραφικής πρακτικής ανιχνεύονται ήδη στα νεανικά πρωτόλεια και τις χειρόγραφες εφημερίδες που χειροτεχνούσε. Αν ο Τσαρλς Ρόμπερτ Εϊνον αποτελεί τον πρώτο, ληξιαρχικά ανύπαρκτο, ετερώνυμο της παρέας, ο Αλεξάντερ Σερτς είναι ο άμεσος διάδοχός του. Γεννημένος στη Λισαβόνα την ίδια μέρα με τον Φερνάντο, ο ποιητής και δοκιμιογράφος Σερτς χάνεται, μόλις εικοσάχρονος, αφήνοντας πίσω του, εκτός από το επιτάφιο επίγραμμά του, περίπου 150 ποιήματα γραμμένα στην αγγλική γλώσσα (πρόκειται για την πιο συχνή υπογραφή της αγγλικής ποίησης του Πεσόα μεταξύ 1903-1910, με τη δική του «Ωδή στη θάλασσα» να προαναγγέλλει την ώριμη «Θαλασσινή ωδή» του Αλβαρο ντε Κάμπος), δοκίμια, σχόλια αλλά και ένα διήγημα τρόμου κατά το οποίο ανθρώπινη σάρκα σερβίρεται στους ανύποπτους συνδαιτυμόνες. Το διήγημα με τον τίτλο «Ενα πολύ πρωτότυπο δείπνο» (1907), που γράφεται από τον 19χρονο Φερνάντο απευθείας στα αγγλικά και αποδίδεται στη συγγραφική υπευθυνότητα του Σερτς, αποτελεί μία από τις ιστορίες του κύκλου των «λογ[ικ]οκρατούμενων ιστορίων», γραμμένων υπό τη βαριά σκιά του Εντγκαρ Αλαν Πόου, τον οποίο εξάλλου ο Πεσόα μετέφρασε στα πορτογαλικά.

Πολύτιμο τεκμήριο της μοναδικής ερωτικής σχέσης του Πεσόα αλλά και της στενής σχέσης της επιστολογραφίας του με το καθαυτό λογοτεχνικό του έργο αποτελεί η αλληλογραφία με την Οφέλια Κεϊρός. Στην πρώτη περίοδό της (1920) η Οφέλια είναι μόλις 19 ετών και ο Φερνάντο ήδη ώριμος ποιητής στα 32 του. Αν αυτή καλοβλέπει την προοπτική του γάμου, αυτός δηλώνει με κάθε τρόπο τη διαφορετικότητά του και την προσήλωση στο έργο του: «Το πεπρωμένο μου ορίζεται από άλλους νόμους που η Οφελίνια αγνοεί ακόμη και την ύπαρξή τους…» (29/10/1920). Οσο για την περίοδο της επανασύνδεσης (ο Πεσόα 41 και η Οφέλια 28 ετών), ο ερωτικός ενθουσιασμός έχει παρέλθει, και αν στην Οφέλια ξαναγεννιούνται προσδοκίες γάμου, ο Πεσόα επιστρέφει μάλλον για να βιώσει την οριστική του απομάκρυνση. Ωστόσο και εδώ η φαντασία διεισδύει στην πραγματικότητα. Η αποδέκτρια των επιστολών εισέρχεται στο παιχνίδι της ετερωνυμίας. Αλλοτε αναγκάζεται να τηλεφωνήσει στον Ρικάρντο Ρέις και άλλοτε να διαπληκτιστεί με τον Αλβαρο ντε Κάμπος.

Ο τελευταίος εξάλλου, που από το 1923 αρνιόταν κάθε συμβατικότητα και το 1935 θα γράψει ότι «όλες οι ερωτικές επιστολές είναι γελοίες», είναι ο κύριος υπεύθυνος για την «τρελή» συμπεριφορά του ασυνεπή «Νινίνιο»: «Λοιπόν η αγάπη μου δεν μπορεί να γράψει στην Οφέλια γιατί ο κύριος μηχανικός τού παίρνει το χαρτί, το μολύβι, την πένα, το μελάνι;» (30/10/1929). Οσο για τον χώρο μεταμόρφωσης του Φερνάντο σε Αλβαρο δεν είναι άλλος από το καπηλειό του Αμπέλ, όπου σύχναζε ο ποιητής που πέθανε 47χρονος από κίρρωση του ήπατος. Στο επίμετρο η επιμελήτρια και υπεύθυνη της σειράς εντάσσει τη θεματική του έρωτα στην «ποιητική της μοναξιά» του Πεσόα, διατρέχοντας την πολυπρόσωπη δημιουργία του από τον «θεωρητικό ιστό του έργου του» (το «Βιβλίο της ανησυχίας» του Μπερνάντο Σοάρες) στο αντίστοιχο ποιητικό του έργο εν προόδω, τον δικό του «Φάουστ».

Από τη νεανική «Προσωρινότητα», με θέμα την επιβίωση των λογοτεχνικών έργων, στον αποσπασματικό «Ηρόστρατο» (περίπου 1930), που πραγματεύεται την υστεροφημία, μπορεί να παρακολουθήσει κανείς την εξέλιξη της κριτικής σκέψης του Πεσόα. Η αρχική πρόθεση να μελετηθεί η Αθανασία, με την έννοια της μετά θάνατον δόξας, σε όλες τις καλλιτεχνικές εκφάνσεις γρήγορα περιορίζεται στη λογοτεχνία. Ο Πεσόα μπορεί στις αρχές της καριέρας του να μην έχει αμφιβολίες για τη δόξα που τον περιμένει (όπως φανερώνει επιστολή του 1914 προς τη μητέρα του), στα 1930 όμως αρχίζει να ταλαντεύεται…

Αν ουσία της ιδιοφυΐας είναι ότι δεν «προσαρμόζεται στο περιβάλλον», τότε η πραγματική δόξα κερδίζεται μόνο μετά θάνατον. Στο έργο τού Μεσσία της νέας εποχής «θα καθρεπτίζεται η ιδιοφυΐα της εποχής» και θα διασταυρώνονται δύο δρόμοι: η τελειότητα και η υποκριτική. Μαέστρος της προσποίησης, σε ένα τέτοιο σχέδιο ενέταξε τον εκούσιο κατακερματισμό της συγγραφικής του δραστηριότητας και το μοίρασμα της προσωπικότητάς του στο πλήθος των ετερωνύμων. Ο ίδιος, ως απώτερος σκηνοθέτης, τα έπαιξε όλα για όλα «ποντάροντας τα πάντα σε ένα μπαούλο (ακόμη και αυτό ταπεινής εμφάνισης, χωρίς στολίδια, διακριτικό), το οποίο εγκατέλειψε στη μετά θάνατον τύχη», σημειώνει ο Zenith στο επίμετρο του τόμου.