Της Αρχοντίας Κάτσουρα

Ο κόμης Καμρόζι, παιδαγωγός του μέλλοντoς αυτοκράτορα Χιροχίτο, τον συνόδευε στο σκι. Ο Καμρόζι θυμόταν: «Κάποια στιγμή έπεσα στα χιόνια και αναθεμάτισα την αδεξιότητά μου επιστρατεύοντας ένα σωρό βλαστήμιες. Τότε η μεγαλειότης του με πλησίασε και μου είπε με θλίψη: Δάσκαλε, θα ήθελα κι εγώ να μάθω τέτοια λόγια»*. Ο έφηβος πρίγκιπας δεν επιτρεπόταν να κάνει παρέα με συνομηλίκους του, κατά συνέπεια δεν μπορούσε να μάθει και… παλιοκουβέντες.

Η ηθική ανάπτυξη των ανθρώπων υπήρξε πάντα συνδεδεμένη με ορισμένους κανόνες λεκτικής και πνευματικής συγκράτησης και, σε συνδυασμό με μια σειρά από κοινωνικούς, πολιτισμικούς και θρησκευτικούς κανόνες, επιβάλλει ανάλογους περιορισμούς στη συμπεριφορά μας, κατά περίπτωση ή στο σύνολό της. Η χρήση μιας βρισιάς, για παράδειγμα, μπορεί να θεωρηθεί περισσότερο προσβλητική από μια εν γένει σκληρή, ακόμη και ανήθικη συμπεριφορά, η οποία όμως καλύπτεται από μια «ευγενή» και μελίρρυτη γλώσσα.

Ο Ρώσος πρόεδρος πάντως, που για τον πρότερο βίο του ως στελέχους των μυστικών υπηρεσιών κανείς δεν μπορεί να είναι βέβαιος πώς ακριβώς ήταν, έχει αποφασίσει ότι επί των ημερών του η ρωσική κοινωνία οφείλει να γίνει ευγενής, ηθική και άμεμπτη. Υπέγραψε λοιπόν νόμο ο οποίος προβλέπει αυστηρά πρόστιμα, ακόμη και την απαγόρευση σε θεατρικά και κινηματογραφικά έργα που θα περιέχουν υβριστικές εκφράσεις, ενώ τα βιβλία με ακατάλληλη διά ανηλίκους γλώσσα θα πωλούνται μέσα σε ειδικό περιτύλιγμα, στο οποίο θα αναγράφεται μια προειδοποίηση για το περιεχόμενό τους.

Οι «Times της Μόσχας» αναφέρουν ότι ο νόμος έχει προκαλέσει σοκ και κύμα αντιδράσεων, καθώς οι περισσότεροι από τους μεγάλους Ρώσους συγγραφείς και ποιητές, όπως ο Πούσκιν, ο Τολστόι, αλλά και ο σύγχρονος Βλαντίμιρ Σορόκιν, έχουν χρησιμοποιήσει βρισιές στα έργα τους, ενώ επίσης επισημαίνεται ότι το ελευθεριάζον λεξιλόγιο χρησιμοποιείται κατά κόρον από τη ρωσική πολιτική ιντελιγκέντσια στην ανεπίσημη καθημερινότητά της. Η απειλή για… πιπέρι στο στόμα πιθανότατα θα ακυρωθεί εκ των πραγμάτων, καθώς παραδείγματα αθυρόστομων λογοτεχνών υπάρχουν σε κάθε γλώσσα, χώρα και πολιτισμό, σε σατιρικά έργα, αλλά και στη λεγόμενη σοβαρή λογοτεχνία, στο θέατρο και στον κινηματογράφο. Ο όποιος λόγος, όταν εκφράζει την αυθεντικότητα και την καθημερινότητα των ανθρώπων, δεν μπορεί να έχει τίποτα το μεμπτό ή το ανήθικο. Το πρόβλημα αρχίζει όταν προσπαθούμε να βάλουμε όρια στην έκφραση χρησιμοποιώντας την ως μέσο πολιτικής.

Η λογοκρισία, άλλοτε προφανής και κατάφωρη, άλλοτε συγκαλυμμένη, είναι ένα μέσο ελέγχου της πολιτικής εξουσίας έναντι των εξουσιαζομένων και χρησιμοποιείται ευρύτατα από αυταρχικά πολιτεύματα ανά τον κόσμο, αλλά και από ηγέτες δημοκρατικά εκλεγμένους που κάποτε ξεχνούν ότι την όποια εξουσία έχουν την οφείλουν στους πολίτες, οι οποίοι τους ανέθεσαν ένα έργο. Είναι γνωστά γεγονότα οι καταδίκες των Pussy Riot στη Ρωσία, οι οποίες με τους προκλητικούς στίχους τους ασκούσαν κριτική στον Ρώσο πρόεδρο, το κλείσιμο του Twitter και του YouTube στην Τουρκία και οι διώξεις κατά δημοσιογράφων στο παρελθόν, όπως και κατά καλλιτεχνών στην Κίνα. Αλλά και στις φιλελεύθερες ΗΠΑ ένα παιδικό βιβλίο, «Ο Καπετάν Εσώρουχος» (Captain Underpants), βρέθηκε στην ίδια λίστα με τις «50 αποχρώσεις του γκρι».

Η αρχή με τη λογοκρισία γίνεται συχνά με σημεία αναφοράς τη θρησκεία, την οικογένεια και την πατρίδα, διέρχεται από τα έργα καλλιτεχνικής διάνοιας για να επεκταθεί σε κάθε άλλο τομέα της ζωής, ώσπου να επιτευχθεί ένα σημείο κοινωνικού και πολιτικού κομφορμισμού, με ό,τι και αν συνεπάγεται αυτό. Προφανώς είναι πολύ δύσκολο αντιμετωπιστεί, πόσο μάλλον να εξαλειφθεί, τόσο στη δημόσια σφαίρα όσο και μέσα σε εμάς τους ίδιους. Είτε λόγω του αξιακού συστήματός μας, είτε από σεβασμό στον διπλανό, στον διαφορετικό, συχνά αυτολογοκρινόμαστε. Ωστόσο είναι άλλο πράγμα ο σεβασμός, η ευαισθησία, η ευγένεια, αξίες ανυπέρβλητες, και άλλο η άνωθεν χειραγώγηση, ο έλεγχος των ιδεών. Το όριο ανάμεσα στον απολυταρχισμό και τη δημοκρατία μερικές φορές είναι πραγματικά πολύ μικρό.

• «Τα υπέρ και τα κατά – Χιροχίτο», Οι Φάκελοι Mondadori, Εκδόσεις Τύπος, 1973

[email protected]