Του Παντελή Κυπριανού*

Τα αποτελέσματα των ευρωεκλογών, συνολικά, μπορούν να διαβαστούν πολλαπλά, αλλά ξεχωρίζουν δύο σταθερές: η μειωμένη και φθίνουσα συμμετοχή και η άνοδος «εθνικόφρονων», ενίοτε νεοναζιστικών, κομμάτων. Ετσι, το λεπενικό Εθνικό Μέτωπο στη Γαλλία πήρε λιγότερες ψήφους από ό,τι στις προ διετίας προεδρικές εκλογές, αλλά αύξησε κοντά 50% το ποσοστό του.

Μικρή συμμετοχή και ενίσχυση των «εθνικοφρόνων». Τι κοινό υπάρχει σ’ αυτά; Η κοινή αίσθηση ότι οι πολίτες δεν έχουν λόγο και η δημοκρατία στην Ευρώπη, τουλάχιστον σε μεγάλο μέρος της, λειτουργεί χωρίς τους πολίτες. Δεν πρόκειται για στιγμιαίο ατύχημα, αλλά για διαδικασία που κορυφώθηκε τα τελευταία χρόνια παρά την έκρηξη των ΜΜΕ, των νέων τεχνολογιών και των κοινωνικών μέσων που θα μπορούσαν να αναζωογονήσουν δημοκρατικές μορφές έκφρασης, άμεσες και έμμεσες.

Η Δημοκρατία ως καθεστώς στο οποίο αποφασίζει, έπειτα από διάλογο, η πλειοψηφία, σεβόμενη τη μειοψηφία, και μπορεί και υλοποιεί τις αποφάσεις της, δεν είναι δεδομένη, είναι ζητούμενο. Η άνιση κατανομή πόρων, οικονομικών, γνωστικών και κοινωνικών, μεταφράζεται σε άνιση κατοχή ισχύος, στη συγκρότηση ολιγαρχικών ομάδων, με αποτέλεσμα τις αποφάσεις να τις παίρνουν τελικά λίγοι.

Η δυσχέρεια λήψης αποφάσεων από την πλειοψηφία, ή τις πλειοψηφίες, μεγάλωσε τα τελευταία χρόνια. Οι κοινωνίες μας έγιναν πιο σύνθετες, τα σύνορα ανάμεσα σε επιμέρους τομείς έγιναν λιγότερο διαπερατά και η λήψη αποφάσεων απαιτεί περισσότερο προσωπική επένδυση, χρόνο και τεχνογνωσία. Ταυτόχρονα, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές διέλυσαν το κοινωνικό κράτος και οδήγησαν σ’ ένα πρωτόγνωρο άνοιγμα της ψαλίδας ισχύος, οικονομικής και πολιτικής, ανάμεσα σε χώρες, άτομα και ομάδες. Οι ισχυροί έγιναν ισχυρότεροι και αναπαράγουν τη δύναμή τους μέσω διεθνών λεσχών και οργανισμών.

Αυτά αποτυπώθηκαν και στις ευρωεκλογές. Στην Ε.Ε., σε μια Ενωση υπό συγκρότηση, οι αποφάσεις φαντάζουν υπόθεση λίγων, χωρίς νομιμοποίηση, μακριά από τους πολίτες, γεγονός που επιτείνει το αίσθημα ανημποριάς τους. Ετσι η αποχή, ως κραυγή αγωνίας ή ως αμήχανη, προσωρινή ενίοτε, διάρρηξη των δεσμών με το «δικό τους» κόμμα. Αλλοι στρέφονται προς σύμβολα που φαντασιακά λειτουργούν σαν προστατευτική ομπρέλα από την ανωνυμία και προσδίδουν ταυτότητα. Ετσι η ψήφος σε συνδυασμούς που ομνύουν στο όνομα ενός εξιδανικευμένου έθνους. Στάση στρουθοκαμήλου, αλλά με πολλές συνέπειες. Η στροφή στο έθνος, όπως το εμφανίζουν μάλιστα τα ακροδεξιά και νεοναζιστικά μορφώματα, δεν λύνει το πρόβλημα της Δημοκρατίας – απλά καθιστά ορατότερους στα μάτια των ψηφοφόρων εκείνους που τάχα μου παίρνουν τις αποφάσεις.

Αφελής, και επικίνδυνη, είναι και μια δεύτερη αντίληψη, σύμφωνα με την οποία όλα θα καλυτερέψουν μόλις μπει στα σπίτια μας η ανάπτυξη. Ακόμη κι αν υποθέταμε ότι αύριο έρχεται μια μακρά περίοδος ευημερίας, τίποτε δεν δείχνει ότι η σημερινή δημοκρατική αμηχανία και οπισθοδρόμηση θα ξεπερνιόταν.

Το αντίθετο. Η υπέρβαση της σημερινής δημοκρατικής κρίσης δεν μπορεί να εναποτίθεται, όπως διαλαλείται, στις λεγόμενες δυνάμεις της αγοράς. Είναι υπόθεση της κοινωνίας στο σύνολό της. Θεμελιώδης προϋπόθεση γι’ αυτό είναι μια δημοκρατική κοινωνία με πολίτες με λόγο. Δύο είναι οι θεμελιώδεις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση μιας τέτοιας κοινωνίας: ενεργοί πολίτες και θεσμική θωράκιση.

Ο ενεργός πολίτης είναι επινόηση και πνευματικό παιδί του Διαφωτισμού. Τόλμησε να μάθεις σύμφωνα με την εμβληματική έκφραση του Καντ, γιατί έτσι ο καθένας μας δεν θα εξαρτάται από τους άλλους, αλλά από τη δική του ώριμη κρίση, παράγωγη της γνώσης, του ορθού λόγου και της κριτικής δύναμης. Ετσι μπορεί να συγκροτηθεί μια κοινωνία πολιτών ικανή να λειτουργήσει ως ανάχωμα σε κάθε είδους μεσσιανισμούς, σε κάθε εγχείρημα χειραγώγησης και να προάγει το καλό των πολλών.

Ο ενεργός πολίτης δεν αρκεί. Ούτε η κρίση μας είναι και μπορεί να είναι πάντοτε ορθή, ούτε η ορθή κρίση των πολιτών μπορεί να αντισταθμίσει και να αντιπαλέψει την ισχύ στις πολλαπλές μορφές και εκφάνσεις της. Ταυτόχρονα χρειάζονται θεσμοί προς δύο κατευθύνσεις: προς την άμβλυνση των ανισοτήτων και προς τη συλλογική έκφραση και συμμετοχή στις αποφάσεις. Πρόκειται για τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, η μία είναι προϋπόθεση για την άλλη. Η άμβλυνση των ανισοτήτων επιτρέπει στον αδύναμο να μην είναι όργανο του ισχυρού, να έχει λόγο για τα πράγματα και να προστατεύεται από την αυθαιρεσία του. Ετσι μπορεί, τέλος, να καταπολεμηθεί ο βασικός εχθρός των θεσμών αυτών, ο νεοφιλελευθερισμός, ο οποίος εξέθρεψε όσο ποτέ τις ανισότητες και μετατρέπει τη δημοκρατία σε απλή εκλογική διαδικασία.

…………………………………………………………………………………………………

* Αναπληρωτής πρύτανης Πανεπιστημίου Πατρών