Ενζο Τραβέρσο
«Οι ρίζες της ναζιστικής βίας. Μια ευρωπαϊκή γενεαλογία»
Μετάφραση Νίκος Κούρκουλος. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2013, σελ. 240

Της Αννας Μαρίας Δρουμπούκη

Θα πρέπει να αναφέρω ρητά εξ αρχής ότι αυτό το βιβλίο πρέπει να διαβαστεί απ’ όλους, όχι μόνο απ’ όσους ασχολούνται με την ιστορική μοναδικότητα του ναζισμού και της εβραϊκής γενοκτονίας, αλλά απ’ όλους τους ενεργούς πολίτες μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Ο Ενζο Τραβέρσο, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ της Νέας Υόρκης, με το «Διά πυρός και σιδήρου», στο οποίο χαρακτήρισε την περίοδο 1914-1945 «ευρωπαϊκό εμφύλιο πόλεμο», είχε κάνει ήδη αίσθηση. Στις «Ρίζες της ναζιστικής βίας» επιχειρεί κάτι μοναδικό, να μελετήσει τον ναζισμό εντάσσοντάς τον στους «μακρούς χρόνους της Ιστορίας». Ο ίδιος αναφέρει ότι παρατηρείται το εξής παράδοξο: από τη μία έχουμε τη σχεδόν εμμονική αναγνώριση του Αουσβιτς και από την άλλη, την ελλιπή κατανόησή του. Το τελευταίο στέκεται μονίμως εμπόδιο στις προσπάθειες για την κατανόησή του μέσα στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής Ιστορίας.

Πώς φτάνουμε στην «Τελική Λύση» χωρίς να ερμηνεύσουμε τη γενοκτονία μόνο μέσα απ’ την ιστορία του αντισημιτισμού; Ο Τραβέρσο εντοπίζει τα αδιέξοδα της ιστορικοποίησης του ναζισμού από τις διάφορες ερμηνευτικές σχολές του φαινομένου, τις οποίες θεωρεί περιοριστικές και μονοαιτιακές ως προς την προσέγγισή τους, και δίνει τη δική του πρόταση, μια γενεαλογία της ναζιστικής βίας που ξεκινά πριν από το 1914. Δεν υπήρξε η ιουδαιοκτονία ένας κατακλυσμός χωρίς προγόνους. Απεναντίας, ο ναζισμός αγκυρώνεται βαθιά στην Ιστορία της Δύσης, στην αποικιοκρατική, ιμπεριαλιστική και βιομηχανική Ευρώπη του 19ου αιώνα.

Οι μελέτες του Εντουαρντ Σαΐντ και της Χάνα Αρεντ επηρέασαν καθοριστικά τον Τραβέρσο, που εντάσσει τα κρεματόρια και τους θαλάμους αερίων σε μια μακρά διαδικασία απανθρωποποίησης δυτικής, ευρωπαϊκής έμπνευσης. Είναι κατηγορηματικός σ' αυτό: πριν από τα κρεματόρια υπήρχε η γκιλοτίνα που αποστέρησε τη θεαματική διάσταση από τις θανατικές καταδίκες και εκτελέσεις και μετέτρεψε τον θάνατο σε σειριοποιημένες, απρόσωπες και σιωπηλές εκτελέσεις, το Πανοπτικόν του Μπένθαμ ως προστάδιο της σύγχρονης φυλακής, που αποτελεί προϋπόθεση και προηγούμενο στάδιο των στρατοπέδων συγκέντρωσης, ο φορντιστικός καπιταλισμός και οι τεϊλοριστικές αρχές οργάνωσης των εργοστασίων, οι οποίες -και εδώ ο Τραβέρσο διατυπώνει μια πραγματικά ριζοσπαστική θεωρία- αποτέλεσαν βάση της ναζιστικής στρατοπεδικής διοίκησης. Την τελευταία θεωρία αναλύει διεξοδικά και αρκούντως πειστικά. Στη βάση του επιχειρήματός του βρίσκεται μια, άγνωστη ίσως στους πολλούς, πληροφορία, πως μέχρι το 1944 οι μισοί, περίπου, κρατούμενοι των στρατοπέδων συγκέντρωσης δούλευαν για την ιδιωτική βιομηχανία. Η εργασία τους νοικιαζόταν φτηνά και έτσι οι λεγόμενοι «Zwangsarbeiter» (εργάτες υπόχρεοι καταναγκαστικής εργασίας) δούλευαν σύμφωνα με τις αρχές ενός άτυπου βιολογικοποιημένου τεϊλορισμού. Ετσι, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μεταμορφώθηκαν σε κέντρα παραγωγής μέσα από ένα φτηνό εργατικό δυναμικό που παρήγε μέχρι να εξοντωθεί, με όρους «scientific management», όπως ο συγγραφέας προκλητικά γράφει.

Απ’ την άλλη, οι «εκπολιτιστικές αποστολές» της Ευρώπης του 19ου αιώνα σε άγνωστες τότε ηπείρους, όπως η Ασία και η Αφρική, δεν έχουν, σύμφωνα με τον Τραβέρσο, αναλυθεί διεξοδικά, ειδικά όσον αφορά τη σύνδεσή τους με τον εθνικοσοσιαλισμό. Εδώ είναι το δεύτερο γοητευτικό στοιχείο της ανάλυσης του Τραβέρσο, που υποδεικνύει τον ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό και τις αποικιακές πρακτικές ως βάσεις του ναζισμού. Η πρακτική της εξουδετέρωσης «κατώτερων φυλών» δεν γεννήθηκε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά πολύ νωρίτερα. Αναφέρει πολλά παραδείγματα: αποικίες του Βελγίου στο Κονγκό και σκληρή αποικιοκρατική πολιτική του Λεοπόλδου Β΄, αγγλική πολιτική στις Ινδίες με θύματα εκατομμύρια Ινδούς, γαλλική αποικιοποίηση της Αλγερίας, αποικιακοί πόλεμοι των Γερμανών στη νοτιοδυτική Αφρική (εξόντωση των Χερέρο στη Ναμίμπια), κοντολογίς μια «δαρβινική θεώρηση του εξωευρωπαϊκού κόσμου» μέσα από πολέμους λεηλασίας και καταστροφής. Στη συνέχεια, το μακελειό του Α΄ Παγκοσμίου διαμορφώνει προκαταβολικά το νοητικό τοπίο και το συμβολικό σύμπαν για τη γέννηση του «Αουσβιτς», ως μετωνυμίας της γενοκτονίας.

Πρόκειται για μία γενεαλογική μελέτη που βοηθά στην κατανόηση της γέννησης του ναζισμού, ο οποίος ανήκει στο κοινό κεφάλαιο της δυτικής κουλτούρας. Ο Τραβέρσο, γοητευτικός αφηγητής και ιστορικός που προτείνει πάντοτε ριζοσπαστικές ερμηνείες του ναζιστικού φαινομένου και του Ολοκαυτώματος, υποδεικνύει, όπως ένας ντετέκτιβ, τα θύματα, τον δολοφόνο και τους συνενόχους. Καταρρίπτει και αποδομεί παλιές θεωρίες, σχετικοποιεί τις απολυτότητες της ιστοριογραφίας και στρέφει τον καθρέφτη στο πρόσωπο της ίδιας της ευρωπαϊκής ιδέας.