Της Αγνής Κατσιούλα

Ξέρεις αμέσως πότε αντικρίζεις έναν Mοντριάν. Αναγνωρίζεται με την πρώτη ματιά από τις μαύρες γραμμές που δημιουργούν πλέγμα, τις επιμηκύνσεις και τα τετράγωνα με καθαρό χρώμα σε ακαθόριστες θέσεις, μια συνολική ματιά μινιμαλιστικής αφαίρεσης.

Το ζωγραφικό και γραφιστικό στιλ του Μοντριάν είναι παγκοσμίως αναγνωρισμένο και έγινε το σήμα κατατεθέν του. Θαυμάζεται από καλλιτέχνες διαφορετικών τεχνοτροπιών και παραδόσεων. Οταν ο Πικάσο και ο Μπρακ δημιουργούσαν Κυβισμό, ο Mοντριάν έβρισκε την πορεία του και κατηύθυνε την ενέργειά του στο δισδιάστατο επίπεδο. Και όλη η εκτέλεση της δημιουργίας του γίνεται αποκλειστικά με το χέρι του. Σε όλα τα έργα του, όσο και να ψάξει κάποιος, δεν θα βρει κανένα αποδεικτικό στοιχείο χρήσης κολλητικής ταινίας. Κάθε γραμμή έχει γίνει επιδέξια με το χέρι και το εντυπωσιακότερο όλων, δεν υπάρχει κανένα σημάδι διαρροής μεταξύ των μπλοκ χρώματος. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η πλειονότητα των έργων του είναι λάδι σε καμβά είναι ένα εντυπωσιακό επίτευγμα από μόνο του. Δημιουργούσε με εμμονή, ψυχαναγκαστικά θα μπορούσαμε να πούμε.

Ο Πιέτ Μοντριάν (1872-1944) με ολλανδική καταγωγή, είναι λοιπόν γνωστός ως ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες, ο οποίος προχώρησε το έργο του μέσα από την ανάπτυξη της αφαίρεσης στις αρχές του 20ού αιώνα, και είναι εντυπωσιακή η επιρροή των έργων του και η λατρεία για την υπογραφή του. Αλλά τι γίνεται με τον ίδιο τον άνθρωπο; Ποιοι παράγοντες τον οδήγησαν να αναπτύξει αυτό το γνώριμο ύφος;

Η έκθεση «Mondrian and His Studios», που παρουσιάζεται μέχρι τις 5 Οκτώβρη στην Tate του Λίβερπουλ, σηματοδοτεί την 70ή επέτειο από τον θάνατο του καλλιτέχνη και ψηλαφεί όχι μόνο τη σημασία του Mοντριάν ως δημιουργού, αλλά και τις συνθήκες (τόσο στη ζωή του αλλά και στη ζωγραφική), που τον οδήγησαν στη μετάβαση από έναν επιτυχημένο εικαστικό καλλιτέχνη στην πατρίδα του στον διεθνή καινοτόμο επαναστάτη.

Η έκθεση περιλαμβάνει τον μεγαλύτερο αριθμό έργων του που συγκεντρώθηκε ποτέ στο Ηνωμένο Βασίλειο, και περιλαμβάνει και την ανακατασκευή του παρισινού του στούντιο, δίνοντας τη δυνατότητα στους επισκέπτες να βιώσουν την τέχνη και τη ζωή του που έμοιαζαν να συγχωνεύονται σε ένα θεματικό σύνολο.

Παράλληλα και σε συνεργασία με την Tate Liverpool η έκθεση «Mondrian and Colour» στην γκαλερί Turner Contemporary στο Mαργκέιτ που θα διαρκέσει μέχρι τις 21 Σεπτεμβρίου περιλαμβάνει 50 έργα του που ξαφνιάζουν τους επισκέπτες. Καλύπτουν το ταξίδι του από τις πρώιμα ολλανδικά τοπία στα μεταγενέστερα έργα, όπου το χρώμα διαχωρίζεται.

Το έργο του στην ουσία χωρίζεται στην πρώιμη περίοδο και την παραστατική ζωγραφική και στην ύστερη περίοδο της αφαίρεσης με τις απλές γραμμές με χρώμα όπου μετατρέπει τον υλικό κόσμο σε κάτι πνευματικό.

Πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο το 1892, την εποχή που ο Μοντριάν φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Αμστερνταμ και μέχρι το 1905 τα έργα του χαρακτηρίζονται νατουραλιστικά ή ιμπρεσιονιστικά και αποτελούνται περισσότερο από τοπία: Εικόνες της πατρίδας του με κόκκινους ανεμόμυλους, ποτάμια, μοβ λεβάντες, θίνες σε παραλίες με χαμηλούς ορίζοντες, καφέ αχυρώνες και ζεστούς μπλε ουρανούς. Τα πρώτα έργα που δείχνουν μια ιδέα της αφαίρεσης που θα ακολουθήσει είναι μια σειρά από πίνακες ανάμεσα στο 1905 και το 1908 και απεικονίζουν αμυδρά, ακαθόριστου σχήματος δέντρα και σπίτια με αντανακλάσεις στο νερό.

Η τέχνη του Μοντριάν ήταν πάντα συνδεδεμένη με τις πνευματικές και φιλοσοφικές σπουδές του. Το 1908, άρχισε να ενδιαφέρεται για το Θεοσοφικό κίνημα που ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα και το 1909, εντάχθηκε στον ολλανδικό κλάδο της Θεοσοφικής Εταιρείας. Επηρεάστηκε σημαντικά και ουσιαστικά ανέπτυξε την αισθητική του. Πίστευε ότι ήταν δυνατό να επιτευχθεί μια πιο βαθιά γνώση της φύσης από εκείνη που προβλέπεται από τα εμπειρικά μέσα, και μεγάλο μέρος της δουλειάς του για το υπόλοιπο της ζωής του, εκφράζει την αναζήτησή του για την εν λόγω πνευματική γνώση.

Το 1911 μετακόμισε στο Παρίσι και άλλαξε το όνομά του (απέρριψε το γράμμα «α» από το Mondriaan) μόνο και μόνο για να τονίσει την αναχώρησή του από την Ολλανδία. Τότε βρίσκει λιμάνι για το καλλιτεχνικό του ταξίδι στον Κυβισμό και επηρεασμένος από τον Πικάσο και τον Μπρακ εμφανίζονται στο έργο του μελέτες δέντρων αλλά όλο και περισσότερο τα γεωμετρικά σχήματα. Το 1913 οι πνευματικές του αναζητήσεις τον οδηγούν στην τελική ρήξη με την παραστατική ζωγραφική. Το 1914 ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τον αναγκάζει να επιστρέψει στην Ολλανδία μέχρι και το 1919. Ιδρυσε το περιοδικό «De Stijl», στο οποίο δημοσίευσε τα πρώτα δοκίμιά του, καθορίζοντας τη θεωρία του, για την οποία υιοθέτησε τον όρο Νεοπλαστικισμός. Οι νεοπλαστικιστές επιδίωξαν να εκφράσουν ένα νέο ουτοπικό ιδανικό, πνευματικής αρμονίας και τάξης. Βασικό χαρακτηριστικό του είναι η αφαίρεση, σε βαθμό που χρησιμοποιούνται θεμελιώδεις φόρμες και σχήματα, κάθετες και οριζόντιες γραμμές ταυτόχρονα με τη χρήση σχεδόν αποκλειστικά βασικών χρωμάτων (κόκκινο, μπλε, κίτρινο, λευκό και μαύρο). Το καλλιτεχνικό ρεύμα του νεοπλαστικισμού θεωρείται πως επηρέασε σημαντικά το αρχιτεκτονικό σχέδιο, τον βιομηχανικό σχεδιασμό καθώς και το ύφος του μεταγενέστερου κινήματος Μπαουχάους.

Οταν ο πόλεμος τελείωσε το 1918, ο Moντριάν επέστρεψε στη Γαλλία, όπου και παρέμεινε μέχρι το 1938. Στο Παρίσι λοιπόν δημιούργησε ένα ζωντανό χώρο εργασίας που αντανακλούσε την επιθυμία να υπάρχει μέσα στον ίδιο αφηρημένο ζωγραφικό κόσμο του. Το ανακατασκευασμένο στούντιό του είναι ένα σημαντικό επίτευγμα για αυτή την έκθεση στην Tate. Λευκοί τοίχοι, δάπεδο μαύρο, μπλε, κόκκινα, κίτρινα ορθογώνια κολλημένα στους τοίχους. Ενας μεγάλος πίνακας κόκκινος, το κουτί των πούρων μπλε, το λεξικό βαμμένο άσπρο… Ολα τακτοποιημένα, σύμβολα σύγχρονης σχεδίασης, μα πάνω απ΄όλα η σόμπα του 19ου αιώνα, που θέρμαινε τον χώρο και είναι από μόνη της ένα κομμάτι αισθητικής απόλαυσης. Βέβαια κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει την ψυχαναγκαστική κατάταξη των αντικειμένων και μια κατά βάση αισθητική «σχολικής αίθουσας». Η αναπαράσταση βασίζεται στις φωτογραφίες από τα στούντιο του δημιουργού στο Παρίσι, το Αμστερνταμ, το Λονδίνο και τέλος, τη Νέα Υόρκη το 1942. Ο καλλιτέχνης δημιουργούσε το ίδιο δωμάτιο σε διαφορετικά μέρη, επί 20 χρόνια, χωρίς να δίνει σημασία που είναι και τι συμβαίνει στον έξω κόσμο.

Το 1938 ταξιδεύει στο Λονδίνο γιατί ο φασισμός καλπάζει στην Ευρώπη. Η παραμονή του στο Λονδίνο αποδείχθηκε σύντομη (1938-1940) αλλά αρκετά δημιουργική. Φεύγει από το Ηνωμένο Βασίλειο μέσω Λίβερπουλ για την Αμερική, και στην έκθεση περιλαμβάνεται και ο κατάλογος των επιβατών όπου αναγράφεται το όνομά του. Στη Νέα Υόρκη θα παραμείνει μέχρι το τέλος της ζωής του. Τότε δημιουργεί μερικά από τα πιο γνωστά έργα του. Ο πίνακάς του «Broadway Boogie-Woogie», αυτής της περιόδου, αποτελεί σήμερα σημείο αναφοράς της αφηρημένης τέχνης. Επιπλέον σηματοδοτεί μία αλλαγή στην τεχνοτροπία του Μοντριάν, με τη χρήση περισσότερων χρωμάτων.

Ενα σημαντικό στοιχείο της ιδιαίτερης τεχνοτροπίας του είναι ο μινιμαλισμός και η απλοϊκότητα των νέων συνθέσεων. Η αισθητική κληρονομιά του έφτασε πολύ μακριά, πέρα από τον κόσμο της τέχνης και διείσδυσε στη μόδα, τη γραφιστική, τη μουσική, τον σχεδιασμό, τη διακόσμηση, τη βιομηχανία. Ακόμα και σήμερα εμπνέει δημιουργούς όπως ο Αλεξάντερ ΜακΚουίν στη συλλογή για την άνοιξη / καλοκαίρι του 2014. Το περίφημο φόρεμα «Mondrian» του Ιβ Σεν Λοράν, το εξώφυλλο του άλμπουμ «De Stijl» των The White Stripes το 2000 είναι επηρεασμένο από το ύφος του νεοπλαστικισμού, όπως και η αισθητική του σχεδιασμού αντικειμένων για το σπίτι από το Habitat και το IKEA.

Και οι δύο εκθέσεις αποτελούν σημείο αναφοράς για τον καλλιτέχνη και τη μυστικιστική θεοσοφία. Μόνο η πειθαρχία του τον βοήθησε στη μετάβαση από την πληθωρική παραστατικότητα στην επιβολή της αφαίρεσης. Στο Mαγκρέιτ συναντάμε τον Mοντριάν της έντασης, της αναζήτησης, του στοχασμού. Στο Λίβερπουλ συναντάμε τον Μοντριάν με διάθεση μοναχική, παγιδευμένο ίσως στο στούντιο και την τέχνη του.

*Info: 1. «Mondrian and Colour», Turner Contemporary στο Mαργκέιτ, μέχρι τις 21 Σεπτεμβρίου, http://www.turnercontemporary.org/exhibitions/mondrian-and-colour

2. «Mondrian and His Studios», Tate Liverpool, μέχρι 5 Οκτώβρη, http://www.tate.org.uk/whats-on/tate-liverpool/exhibition/mondrian-and-his-studios

[email protected]