Η πρώτη αναδρομική του Δημήτρη Αληθεινού στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Εδώ και σαράντα χρόνια ο σπουδαίος αυτός καλλιτέχνης ψάχνει τη γλώσσα της εποχής του. Περισσότερα από 100 έργα (φωτογραφίες, βίντεο, φιλμάκια super 8, ζωγραφική, εγκαταστάσεις), ακόμα και οι ιστορικές του περφόρμανς στην «Ωρα» και τον «Δεσμό» επί χούντας, κάνουν την επίσκεψη στο κτίριο του Ωδείου Αθηνών κάτι παραπάνω από απαραίτητη

Της Βασιλικής Τζεβελέκου

«Ζωγράφος» στην καταγωγή, ο Δημήτρης Αληθεινός εξακολουθεί να μένει πιστός στη διερεύνηση της ζωγραφικής γλώσσας έτσι όπως έθεσε τις βάσεις στο έργο του πριν από 40 χρόνια. Καταργώντας δηλαδή τα όρια της τέχνης που τη θέλει κρεμασμένη στον τοίχο. Αυτές τις ημέρες δουλεύει πυρετωδώς, μαζί με τους συνεργάτες του, για να στήσει την πρώτη αναδρομική του έκθεση στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.

Από τις 14 Φεβρουαρίου, το κοινό θα δει περισσότερα από 100 έργα, για πρώτη φορά όλα μαζί: φωτογραφίες, βίντεο, φιλμάκια σε super 8 από τις παρεμβάσεις του σε δημόσιους χώρους, ζωγραφικά, σχέδια, εγκαταστάσεις, γλυπτά. Αλλά και τρεις ιστορικές performances που έδωσε στην «Ωρα» και στον «Δεσμό» συγκεντρώνοντας πλήθος κόσμου. Τεράστιες ουρές σχηματίζονταν στις εκθέσεις του στην Αθήνα του ’70, εν μέσω χούντας, για να δουν τα πρωτοποριακά και καταγγελτικά έργα του. Εθελοντές θα ζωντανέψουν σήμερα εκείνες τις δράσεις, που θα παρουσιάζονται εναλλάξ μέχρι τον Μάιο. «Μια αναδρομική δεν σημαίνει μαυσωλείο, κάτι τέτοιο δεν θα με ενδιέφερε. Θέλουμε μια ζωντανή έκθεση», λέει.

Χαμογελάει και δίνει οδηγίες καθώς στήνει το καινούργιο έργο του στο δάπεδο του μουσείου, ειδικά για την αναδρομική. Μια εγκατάσταση από 2.400 ρολόγια τοίχου σε λειτουργία, σε κόκκινο και μαύρο χρώμα. Χρώμα, που παράγεται από χώμα -κοκκινόχωμα και μαύρο- όπως το βρίσκουμε στη γη, απλώνεται επάνω τους. «Εδώ έχουμε τον σιωπηλό χρόνο. Ολοι κουβαλάμε ένα ρολόι συνέχεια μαζί μας, την καρδιά μας. Είναι το μόνο ρολόι που χτυπάει και μετράει τον χρόνο ΜΑΣ από τη στιγμή που γεννιόμαστε. Ο ήχος που ακούγεται μπορεί να είναι ο δικός μας, της ανθρωπότητας ή της γης. Το χώμα είναι ο πλανήτης. Οταν πιάνω μια χούφτα χώμα, σηκώνω ψηλά ένα κομμάτι από τη σάρκα του πλανήτη. Αυτό που γίνεται εδώ είναι ο κρυμμένος χρόνος στη σάρκα του πλανήτη. Το ίδιο συμβαίνει και με τις Κατακρύψεις. Οταν σκάβω για να κρύψω ένα έργο, στα τοιχώματα φαίνονται οι χρόνοι του παρελθόντος. Μπορεί να είναι κατολίσθηση, σεισμός, στάχτη. Από τα πιο σημαντικά συμβάντα του προηγούμενου και αυτού του αιώνα είναι ο κίνδυνος εξαφάνισης του είδους. Γι' αυτό ξεκίνησα τις Κατακρύψεις. Η τέχνη πρέπει ν' ασχολείται όχι μόνο με τα καθημερινά προβλήματα, αλλά και με τα σημαντικά», λέει ο καλλιτέχνης.

Τέχνη: το μόνο ίχνος μας

Και δίνει τον ορισμό του για την τέχνη. «Η τέχνη σε κάθε εποχή ερμηνεύει το αίνιγμα της ζωής, του έρωτα και του θανάτου». Στον απέναντι τοίχο έχει στηθεί ο μεγάλων διαστάσεων χάρτης με τις Κατακρύψεις του σε όλο τον κόσμο. Τα σημεία τους σημειώνονται με ένα αυγό. Σύμβολο της γέννησης και του καινούργιου. Το έργο του Δημήτρη Αληθεινού από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 συνδέθηκε με την πρωτοπορία, τη διαμαρτυρία και την «αντι-τέχνη», θέτοντας ερωτήματα και περικλείοντας συμβολισμούς. «Η τέχνη όταν δεν είναι σοσιαλιστικός ρεαλισμός χρησιμοποιεί σύμβολα. Αλλιώς θα ήταν μια αναφορά και τίποτε άλλο».

Ξεκίνησε τις Κατακρύψεις τη δεκαετία του' 80, μετά τις performances και τις εφήμερες δημόσιες παρεμβάσεις του σε πάρκα, πλατείες, σταθμούς – Ρώμη, Παρίσι κ.α. Μέχρι σήμερα έχει πραγματοποιήσει 176, ξεκινώντας από τη Θεσσαλονίκη. Στη συνέχεια εξαπλώθηκαν σε Κωνσταντινούπολη, Κύπρο μέχρι Μάτσου Πίτσου, Βαρανάσι και Σινικό Τείχος. Ο καλλιτέχνης κρύβει στη γη ζωγραφικά έργα, κατασκευές, που ο ίδιος δημιουργεί. «Τον καιρό που ξεκίνησαν οι Κατακρύψεις ζούσαμε στη σκιά των δύο μεγάλων δυνάμεων και με την απειλή μιας πυρηνικής καταστροφής. Ακόμα και σήμερα υπάρχει η απειλή της εξαφάνισης του είδους, όχι του πλανήτη. Γι' αυτό συνεχίζονται οι Κατακρύψεις ύστερα από 32 χρόνια. Ως είδος φαίνεται ότι έχουμε υπάρξει μέσα από την τέχνη. Αν σβήσουμε την τέχνη δεν μένει κανένα ίχνος μας».

Οι Κατακρύψεις του βρίσκονται σε εξέλιξη, ενώ από τα μέσα του ’80 ξεκίνησε και τις «Συνεργασίες με τους πολιτισμούς του κόσμου». Ταξιδεύει, δηλαδή, και για μεγάλα διαστήματα ζει κοντά σε μακρινούς λαούς συμμετέχοντας ενεργά σε εκδηλώσεις και θρησκευτικές τελετές, όπως είναι οι τελετές βουντού στο Μπενίν, οι τελετές των Σαμάνων chepang στο Νεπάλ ή των δικών μας Αναστενάρηδων της Αγίας Ελένης στη Μακεδονία. ΟΙ εμπειρίες του μετουσιώνονται σε έργα.

Μια κουβέντα μαζί του δεν μπορεί να μη γυρίσει στην Αθήνα του ’70. «Είχα μια έμφυτη αντίθεση σε κάθε είδους εξουσία. Πόσο μάλλον όταν μιλάμε για χούντα. Η τέχνη είναι πάντα αντίθετη σε οποιαδήποτε μορφή εξουσίας. Είτε στην εξουσία του συστήματος είτε στη δική της, τη συντηρητική, δηλαδή, εικαστική γλώσσα που επιβάλλεται. Ενας καλλιτέχνης ζητάει τη γλώσσα της εποχής του. Αυτό έκανα κι εγώ. Τα έργα αντιπροσώπευαν εκείνη την εποχή. Βέβαια πολύ φοβάμαι ότι τα μηνύματά τους ισχύουν και σήμερα».

 Οι πρωτοπόροι μού έστρωσαν τον δρόμο

Οι επισκέπτες του ΕΜΣΤ θα δουν από τις 14 Φεβρουαρίου το «Συμβάν», την ιστορική έκθεση του 1973 στην «Ωρα». Ο καλλιτέχνης παρουσίαζε τρία λευκά κουτιά από τα οποία εξείχαν ζωντανά ανθρώπινα μέλη, ενώ σε ένα τέταρτο κουτί έσταζε οξύ πάνω σ' ένα κομμάτι ξύλο. «Υπάρχει το «Ρευστό δωμάτιο», όπου αυτά τα έργα θα εναλλάσσονται κάθε 15-20 μέρες. Εκεί θα βλέπουμε τις δράσεις που έγιναν τότε», εξηγεί ο καλλιτέχνης.

Ηταν αποδεκτά από το κοινό της εποχής αυτά τα έργα; «Στην πλειονότητά τους έρχονταν φοιτητές και άνθρωποι της τέχνης. Κι ας μην ξεχνάμε ότι αξίζουν πολλά οι προηγούμενοι από εμάς, που είχαν δουλέψει για να στρώσουν τον δρόμο. Εννοώ τους Δανιήλ, Κεσσανλή, Κανιάρη, Θόδωρο κ.ά. Εκείνοι είχαν πάρει την πρώτη μπόρα, εμείς περάσαμε λιγότερα. Από τότε όμως ήξερα καλά τι ήθελα να κάνω. Αυτό το αναγνώρισαν οι άνθρωποι της τέχνης, όπως η Ελένη Βακαλό ή ο Τώνης Σπητέρης. Θυμάμαι ότι η Ελένη Βακαλό στην πρώτη κριτική της σημείωνε: «Ο Αληθεινός ξέρει τη γλώσσα, ξέρει τι κάνει». Ηταν πολύ σημαντικό για μένα που το κατάλαβε η κυρα-Λένη. Το θέμα μου δεν ήταν να εκφράσω ένα ανατρεπτικό μήνυμα με μια συντηρητική γλώσσα. Αν ζωγραφίσεις κάποιον πίσω από τα κάγκελα, το μήνυμα είναι καταγγελτικό, όμως η γλώσσα είναι τελείως συντηρητική. Εκείνο που με ενδιέφερε ήταν το μήνυμα και η γλώσσα να είναι και τα δύο ανατρεπτικά. Κι αυτό ήταν που «έπιανε» ο κόσμος της εποχής».

Ανάμεσα στα έργα της αναδρομικής θα δούμε και το πρώτο φιλμάκι, που γύρισε σε σούπερ 8 το 1974-75, αλλά και την εγκατάσταση «Αναφορά στον Μαντένια» που παρουσιάστηκε στην Μπιενάλε του Παρισιού. «Είναι έργο-στροφή για μένα. Επειτα από ένα ατύχημα έμεινα καθηλωμένος για 7 μήνες στο κρεβάτι. Αρχισα να ασχολούμαι με αυτό που υπήρχε μέσα μου. Ποιος είμαι και τι μου συμβαίνει. Και βγήκε η σχέση μου με τον Αγιο Σεβαστιανό. Είναι δεμένος πάνω σε έναν στύλο και ζει την τελευταία στιγμή του. Δεν υπάρχει γυρισμός. Οι δύο τοξότες στον πίνακα τον σαϊτεύουν κι αυτός είναι μπροστά στον θάνατό του. Εχει λίγα λεπτά, μερικές στιγμές να δει ποιος είναι και να απελευθερωθεί. Αυτές τις τελευταίες στιγμές συμβαίνουν τελετουργίες που ήταν για μένα η εξέλιξη της performance. Υστερα από αυτό άρχισα να πηγαίνω στο Νεπάλ και σ' άλλα μέρη και να μελετάω τις τελετές σαν performance».

Τι τον συνδέει όμως με αυτούς τους μακρινούς πολιτισμούς; «Πάντα ήμουν κατά της παγκοσμιοποίησης, αλλά υπέρ της παγκοσμιότητας. Υπάρχει αυτή η διαφορά στην ελληνική γλώσσα. Δεν πίστεψα ποτέ μου στο σφαιρικό χωριό της Γης. Μια πυραμίδα είναι που έχει επάνω έναν αφέντη. Αυτή την περίοδο παίζεται η ηγεμονία της Ευρώπης. Αν ηγεμονεύσει ένα κράτος, ένας πολιτισμός θα επιβληθεί στους άλλους. Οσο έχουμε πολλούς πολιτισμούς, έχουμε πολυφωνία, ελευθερία στην τέχνη, στην έκφραση, στη ζωή. Αν έχουμε μία φωνή έχουμε σκλαβιά».

[email protected]

INFO: Δημήτρης Αληθεινός, Αναδρομική. Επιμέλεια: Τίνα Πανδή, Σταμάτης Σχιζάκης. Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Κτίριο Ωδείου Αθηνών, Βασ. Γεωργίου Β' 17-19. Τηλ.: 210 9242111. Διάρκεια 14/4-26/5