Του ΤΑΣΟΥ ΓΙΑΝΝΙΤΣΗ*

Περίπου τριάντα χρόνια συμβίωσης με την παγκοσμιοποίηση, ορισμένες διαπιστώσεις αποκρυσταλλώνονται. Οι αγορές αλλού αποτυγχάνουν, αλλού επιτυγχάνουν, τα κράτη το ίδιο, είτε συμμετέχουν, είτε δεν συμμετέχουν στις διαδικασίες παγκοσμιοποίησης, τα άκαμπτα ερμηνευτικά στερεότυπα διαδέχονται το ένα το άλλο, η εξέλιξη προχωράει και μετασχηματίζει την πραγματικότητα, αλλού καλύτερα, αλλού χειρότερα, αλλού διαφορετικά απ’ ό,τι θα θέλαμε. Το πρόβλημα της ρύθμισης είναι ένα εγγενές ζητούμενο στην περίπτωση κάθε νέου –αλλά και υφιστάμενου– διεθνοπολιτικού καθεστώτος που διαμορφώνεται ιστορικά και εξελικτικά.

Ομως αν το ερώτημα δεν επικεντρωθεί σε ειδικά κρίσιμα ζητήματα, οι απαντήσεις θα αυτοακυρώνουν τη σημασία τους, όχι γιατί οι συσχετισμοί δύναμης δεν θα κάνουν εφικτή την επιβολή τους, αλλά γιατί δεν θα πείθουν κοινωνικά ή δεν θα συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις πραγματικής τους μετάβασης από τον χώρο των ιδεών στο πεδίο της πράξης.

Η κρίση είναι μια προνομιακή στιγμή, με την έννοια ότι επιτρέπει τον στοχασμό πάνω στο τι πήγε στραβά, διεθνώς και σε εθνικό επίπεδο, για ποιους πήγε περισσότερο και για ποιους λιγότερο στραβά, τι προβλήματα ανέδειξε, ποιες λύσεις δόθηκαν ή ποια ζητήματα παραμένουν άλυτα. Τα κεντρικά προβλήματα της παγκοσμιοποίησης δεν είναι για όλες τις χώρες ίδια. Συνολικότερα, αλλά και για μια χώρα σε κρίση, ορισμένα ζητήματα έχουν μια κρισιμότητα, όπως:

Η ανάγκη ρύθμισης του χρηματοοικονομικού συστήματος και των περιοδικών αποσταθεροποιήσεων που δημιουργεί σε ευρύτερα τμήματα της παγκόσμιας οικονομίας.

Η ανάγκη ρύθμισης του προβλήματος των φορολογικών παραδείσων, που, πέρα από τα ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, δημιουργεί προβλήματα ισχυρής αποσταθεροποίησης και στο εσωτερικό πολλών χωρών.

Η αντιμετώπιση του προβλήματος της εκρηκτικής ανισορροπίας της κερδοφορίας από χρηματοοικονομικές δραστηριότητες σε σχέση με τις δραστηριότητες στην πραγματική οικονομία ώστε να ενισχυθεί η παραγωγική βάση και η αντιμετώπιση του διογκούμενου μαύρου χρήματος.

Η ανάγκη αναδιαμόρφωσης του τρόπου διακυβέρνησης σε συλλογικό επίπεδο (στην Ε.Ε. ή την ευρωζώνη ή σε ευρύτερα διεθνή πλαίσια), αλλά και σε εθνικό, όπως και η εισαγωγή δημοκρατικού χαρακτήρα σε αυτό που ονομάζεται «παγκόσμια διακυβέρνηση» (global governance).

Η πιεστική ανάγκη πολιτικών για την αντιμετώπιση συλλογικών προβλημάτων παγκόσμιας εμβέλειας (κλιματική αλλαγή, καταστροφή περιβάλλοντος, μετανάστευση, trafficking κ.λπ.).

Ωστόσο, υπάρχει μια θεμελιώδης διαχωριστική γραμμή, που διαφοροποιεί μια πραγματιστική από μια γενικόλογη τοποθέτηση στα θέματα παγκοσμιοποίησης και ρύθμισης. Είναι η παραδοχή αν η συγκεκριμένη έκφραση που έχει η παγκοσμιοποίηση για κάθε χώρα είναι κάτι εξωγενές, που μπορεί να ρυθμιστεί, να ετεροκαθοριστεί από έναν άλλο πόλο, όπως το κράτος ή ένα σύνολο κρατών, ή αν αυτό που ονομάζεται γενικά «παγκοσμιοποίηση» δεν είναι απλώς ένας εξωγενής παράγοντας, αλλά επηρεάζεται και παίρνει τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά όχι με αυτόνομο τρόπο, αλλά από τον τρόπο που λειτουργεί ένα κράτος και μια κοινωνία.

Με άλλα λόγια, τίθεται το ερώτημα αν η παγκοσμιοποίηση είναι η απόλυτη εξήγηση για το τι γίνεται σε μια χώρα ή αν ο τρόπος που λειτουργεί ένα εθνικό σύστημα καθορίζει αυτός καθαυτόν το πώς επιδρά η παγκοσμιοποίηση επάνω του ή αν υπάρχει κάποιος συνδυασμός των δύο.

Θεωρώ ότι μηχανιστικές ερμηνείες, που εστιάζουν στην παγκοσμιοποίηση ως αποκλειστικά εξωγενές στοιχείο, δημιουργούν έναν νοητικό μονόδρομο που δεν οδηγεί ούτε στην πραγματική αντιμετώπιση των προβλημάτων που δημιουργούνται, ούτε στην υπέρβαση και τον μετασχηματισμό των σχέσεων εκείνων που κρατούν μια χώρα ή κοινωνία σε υστέρηση, κρίση, τέλμα και την εμποδίζουν να δημιουργήσει νέες ή να αξιοποιήσει υφιστάμενες δυνατότητες.

Η παραδοχή της αλληλόδρασης μεταξύ της παγκοσμιοποίησης και του τρόπου λειτουργίας μιας χώρας έχει πολύ σημαντικές πολιτικές προεκτάσεις: σημαίνει ότι η αντιμετώπιση των επιπτώσεων της παγκοσμιοποίησης προϋποθέτει σοβαρούς εσωτερικούς μετασχηματισμούς στο κράτος, την κοινωνία, τους στόχους, τις αξίες, τις πρακτικές, τις αντιλήψεις και την αποδοχή του κόστους που κάθε πολιτική μάχη συνεπάγεται προκειμένου να αλλάξουν πράγματα.

Συνεπώς, η ανάγκη ρύθμισης πτυχών της παγκοσμιοποίησης δεν είναι μόνο μια εξωγενής σχέση μεταξύ δύο ανεξάρτητων -αυτόνομων- πλευρών, του κράτους και της παγκοσμιοποίησης. Σημαίνει ταυτόχρονα σημαντικές εσωτερικές αλλαγές, αλλαγές στον εθνικό πόλο, και ιδίως στις εθνικές εκείνες συμπεριφορές που συντελούν ώστε η παγκοσμιοποίηση να παράγει τα ειδικά αποτελέσματα που διαπιστώνονται σε μια χώρα, τα οποία δεν θα προέκυπταν χωρίς αυτές τις εθνικές επιλογές. Για παράδειγμα, η κατανομή των οφελών και του κόστους της παγκοσμιοποίησης είναι διαφορετική σε μια στατική απ’ ό,τι σε μια πιο ενεργητική αντιμετώπιση, που κατανοεί ότι το αποτέλεσμα είναι μεν συνάρτηση των εξωγενών παραγόντων, αλλά ταυτόχρονα και του τρόπου ενσωμάτωσης και λειτουργίας των εθνικών παικτών στο παγκόσμιο σύστημα.

Αντίστοιχα, η διαρροή κεφαλαίων και η φοροδιαφυγή παίρνουν διαφορετική μορφή, ανάλογα με το αν μια κοινωνία ή χώρα θέλει πράγματι να τα αντιμετωπίσει ή προτιμά να τα υποθάλπει, επικαλούμενη ως άλλοθι τις δυνάμεις μιας αόρατης παγκοσμιοποίησης.

Σε τελική ανάλυση, η σύγκρουση με την παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να εκφραστεί με μια σχηματοποιημένη γενική συνταγή. Εμπεριέχει διαρκή αναζήτηση πολιτικών απαντήσεων και επιλογές σύγκρουσης με την πραγματικότητα στο εσωτερικό μιας χώρας και στο διεθνές πεδίο. Στο διεθνές επίπεδο, ώστε να ρυθμιστούν οι πηγές της οικονομικής και κοινωνικής αποσταθεροποίησης και να αντιμετωπιστούν οι συστημικοί κίνδυνοι.

Στο εσωτερικό επίπεδο, σημαίνει την ανάγκη να δούμε την εξελικτική διαδικασία από δύο πλευρές: τι αλλάζει ή δεν αλλάζει στον κόσμο γύρω μας, τι επιπτώσεις έχει σε εμάς, τι κάνουμε γι’ αυτό, ώστε να αποτρέψουμε αρνητικά φαινόμενα ή πάντως να επηρεάσουμε προς την κατεύθυνση που θέλουμε, αλλά, κυρίως, αν θέλουμε να κάνουμε κάτι ή όχι.

Σε έναν κόσμο π.χ. όπου οι γνώσεις, οι τεχνολογίες, οι τρόποι παραγωγής και ανταλλαγής αλλάζουν με ραγδαίους ρυθμούς, οι επιπτώσεις των ανατροπών αυτών σε μια χώρα θα εξαρτηθούν από το τι κάνει η ίδια αυτή χώρα στα πεδία της εκπαίδευσης, της ισχυροποίησης της παραγωγικής της βάσης, της έρευνας και καινοτομίας, της ανατροπής τρόπων διακυβέρνησής της που λειτουργούν καταστροφικά για την ανάπτυξή της.

*Πρώην υπουργός