Τρίτη ματιά

Του Γιώργου Σταματόπουλου

Υπάρχει ένα παράδοξο (;) απόσπασμα του Ηράκλειτου (110) που λέει ότι «ανθρώποις γίνεσθαι οκώσα θέλουσιν ουκ άμεινον», δηλαδή το να γίνονται στους ανθρώπους όλα όσα θέλουν δεν είναι καλύτερο γι' αυτούς. Σαν συνέχεια (;) ή μεθερμήνευση του ως άνω αποσπάσματος έρχεται, δυόμισι χιλιάδες χρόνια αργότερα, η ρήση ενός «σκοτεινού» διανοητή, του Ρενέ Ζιράρ: «Ο καλύτερος τρόπος τιμωρίας των ανθρώπων είναι να τους δίνει κανείς αυτό που επιθυμούν».

Προκλητικά τα αποφθέγματα, ούτως ή άλλως, ουδεμίαν έχοντα σχέσιν με τα εύκολα ληρήματα του σοσιαλισμού και της δήθεν ελευθερίας των ανθρώπων [και ας μην έχει ξεπεραστεί ακόμη -ειδικώς σήμερα- η αντίθεση (ή μήπως αντινομία) μεταξύ ανάγκης και επιθυμίας].

Φαίνεται, όμως ότι κουβαλάνε βαθιά σοφία, που έχει προέλθει από τη λεπτή ψυχολογική παρατήρηση των ανθρωπίνων. Η βάση τους είναι απλή: εάν οι άνθρωποι αφεθούν αχαλιναγώγητοι (εάν δηλαδή δεν υπάρχει νόμος και κοινωνία -και κατ' επέκτασιν πολιτεία), θα προβούν σε οποιαδήποτε πράξη προκειμένου να εκπληρωθεί η επιθυμία τους.

Και τα δύο φθέγματα δεικνύουν ότι δεν είμαστε έτοιμοι για ελευθερία, ότι δεν μπορούμε να ζήσουμε υπό καθεστώς ελευθερίας. Αλλά τούτο θεωρείται από μερικούς υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ότι αντιβαίνει στην ανθρώπινη φύση και ας αγνοούν τον μέγιστο αγώνα των σοφιστών να διαχωρίσουν τον νόμο από τη φύση. Είμαστε ελεύθεροι, ναι, αλλά όχι και να σκοτώνουμε ο ένας τον άλλο` αυτό δεν είναι ελευθερία.

Σ' αυτά τα πρωτόγονα διλήμματα μας οδηγούν σήμερα οι εξουσιάζοντες, οι κατέχοντες. Από τη μια προβάλλουν εκείνο το σύστημα εντός του οποίου ο καθένας μπορεί να διακριθεί, να εκπληρώσει τις επιθυμίες του (αμερικανισμός, καπιταλισμός) και από την άλλη σου δένουν τα χέρια έτσι και τολμήσεις να θέσεις τους δικούς σου όρους, όρους αυτονομίας, αυτοοργάνωσης, αυτοδιαχείρισης.

Με άλλα λόγια, σήμερα δεν υπάρχουν (δεν λειτουργούν) νόμοι, η κοινωνία είναι κατασφαγιασμένη, η Πολιτεία περί άλλα τυρβάζει και -ακριβώς την ίδια ώρα- τα πολιτικά κόμματα μας πιπιλίζουν το μυαλό με την καραμέλα της εκπλήρωσης των επθυμιών μας. Εχουν προφανώς λησμονήσει ότι οι επιθυμίες έχουν πνιγεί, ότι μόνο η ανάγκη επικρατεί.

Εδώ προβάλλει το οξύμωρον. Αυτό που έχουμε ανάγκη είναι επιτρεπτό ή μήπως θεωρείται κι αυτό επιθυμία μας; Ας μη γίνουν όσα θέλουμε (να πλουτίσουμε, να ταξιδεύουμε, να μην εργαζόμαστε και όσα άλλα έχει καταλάβει η συνειδητή μας επιθυμία), ας γίνουν επιτέλους εκείνα που έχουμε ανάγκη (τροφή-ένδυση-στέγαση, ο πολιτισμός, ως φαίνεται, είναι για χρυσούς αιώνες μόνο…), εκείνα που τραυλίζουν την απαρχή και την αναγκαιότητα της ίδρυσης κοινωνιών. Ας μην έχουμε εκείνα που επιθυμούμε (να ψοφήσει η γίδα του γείτονα λ.χ., διότι ώς εκεί φτάνει η εσώτατη επιθυμία μας), αλλά, διάβολε, πρέπει να 'χουμε τα προς το ζην (δύο παρενθέσεις πριν…).

Εχει σημασία ότι τα αποφθέγματα των δύο διανοητών είναι ο καθρέφτης της ιδεολογίας μας, παραμορφωτικός, όμως, εν τινι μέτρω. Είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε την ελευθερία, την «υλοποίηση» των επιθυμιών μας; Φοβάμαι πως, με βάση την καθημερινή εμπειρία (ας αφήσουμε κατά μέρος τα αναγνώσματα) και το ποιόν του κοινωνικού παρόντος, όχι.

Οχι, ακριβώς. Διότι εάν ήμασταν έτοιμοι δεν θα περιμέναμε κάποια λύση από κάποιους πολιτικάντηδες. Ξέρω, ανοίγει το θέμα κι επέρχεται πιθανώς κάποια απίσχανσις των ρήσεων των δύο στοχαστών. Εντάξει, δεν σημαίνει, όμως, και πολλά η άμβλυνση τούτη. Μένει η αυτογνωσία, αυτό το δυσπέλαστον όριο της έννοιας, ο τρόμος στο να την εγγίσουμε, έστω. Ισως αυτό να είχαν κατά νου Ηράκλειτος και Ζιράρ, πέρα από οποιαδήποτε θεολογική ερμηνεία των επόμενων μελετητών, διότι δεν εξέλιπαν δαύτοι. Σέβομαι τους απαισιόδοξους, αλλά επιμένω ότι μπορούμε να αυτοθεσπίσουμε κοινωνία και εαυτούς.

[email protected]