ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Του Γιάννη Τσίρμπα

^[1]Τζόζεφ Ρ. Στρέγερ «Γιατί Γεννήθηκε το Κράτος». Μετάφραση Θάνος Σαμαρτζής. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 178.

Η συζήτηση περί κράτους έχει διαχρονική αξία, αλλά ειδικά σε περιόδους κρίσης, που είναι εν μέρει υπεύθυνο για την έξοδο από την κρίση ή μπορεί να θεωρηθεί και υπεύθυνο για την ίδια την κρίση, η συζήτηση αποκτά ακόμα μεγαλύτερη σημασία. Το βιβλίο του Τζόζεφ Στρέγερ, ειδικευμένου στον Μεσαίωνα καθηγητή στο Princeton από τη δεκαετία του 1930 μέχρι τον θάνατό του, το 1987, «Γιατί Γεννήθηκε το Κράτος», που εκδόθηκε πρόσφατα στα ελληνικά, διανύει ήδη την πέμπτη δεκαετία της ζωής του στη διεθνή βιβλιογραφία και θεωρείται κλασικό γιατί αποτέλεσε την αφετηρία μιας εκτενούς βιβλιογραφίας στον χώρο της ιστορικής κοινωνιολογίας. Πραγματεύεται τις μεσαιωνικές καταβολές του σύγχρονου κράτους (ο τίτλος της αγγλικής έκδοσης) και επιχειρεί να εντοπίσει συνέχειες και αναλογίες με το σήμερα. Βέβαια, η γραμμική θεώρηση της Ιστορίας που προκρίνει, καθώς και η αντιμετωπιζόμενη ως περίπου νομοτελειακή επικράτηση του κράτους ως μορφής πολιτικής οργάνωσης έχουν αποτελέσει, και σε έναν βαθμό ορθά, αντικείμενο μεταγενέστερης κριτικής.

Ο Στρέγερ ορίζει τέσσερις προϋποθέσεις για τη διαδικασία δημιουργίας κράτους: την ενιαία εδαφική οντότητα, την ύπαρξη μόνιμων και απρόσωπων θεσμών, την έννοια της κυριαρχίας ως «το κύρος του κράτους» και την έννοια της ηθικής πρόσδεσης στο κράτος. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία κεφάλαια, όσες και οι φάσεις εξέλιξης των κρατικών δομών στην Ευρώπη. Στο πρώτο, που καλύπτει την περίοδο μεταξύ 10ου και 13ου αιώνα, ο Στρέγερ αναλύει τη μετάβαση από τον φεουδαλισμό στη συγκρότηση πρώιμων ενδείξεων κρατικής δομής. Σε αυτή την περίοδο συγκροτούνται μεγαλύτερες εδαφικές ενότητες στην Ευρώπη. Ταυτόχρονα, η απόκτηση από την Εκκλησία θέσης επικεφαλής της ευρωπαϊκής κοινωνίας είχε και μια «αντίστροφη» συνέπεια: την αναγνώριση ότι υπάρχουν και λειτουργίες που η Εκκλησία δεν μπορεί να αναλάβει. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν η απονομή δικαιοσύνης που ξεκίνησε ως μηχανισμός συλλογής εισοδήματος για τους ηγεμόνες, κατέληξε όμως σταδιακά ως ένας τρόπος ενίσχυσης της αυθεντίας της εξουσίας και κεντρικής συγκέντρωσής της, αφού οι διαδικασίες τελεσιδικίας έφταναν μέχρι το επίπεδο του βασιλιά, υπονομεύοντας αυτονομιστικές τάσεις και διαμορφώνοντας ενιαίες εδαφικές επικράτειες. Επίσης, το γεγονός ότι το δίκαιο δεν ρύθμιζε μόνο τις ποινικές υποθέσεις, αλλά και τις οικογενειακές και ιδιοκτησιακές, αύξησε την εμπιστοσύνη των ανθρώπων στις κρατικές δομές. Πρόσθετα ενισχυτικά στοιχεία θεωρούνται η συγκρότηση πρώιμης γραφειοκρατίας και η αύξηση των πεπαιδευμένων ανθρώπων, που συνέπεσε με την Αναγέννηση.

Από το 1300 έως το 1450 όμως, το κράτος κλονίζεται ή μένει στάσιμο. Η οικονομική ύφεση, σε συνδυασμό με πολέμους, όπως ο εκατονταετής, επιδημίες και λιμούς αποτελούν τροχοπέδη για την εξέλιξη των κρατικών δομών. Ταυτόχρονα, οι ιδιοκτήτριες τάξεις προσπαθούν να αποφύγουν το βάρος της φορολογίας και να εξασφαλίσουν προνόμια από το κράτος, σε ένα φαινόμενο που ονομάστηκε «νόθος φεουδαλισμός» και θυμίζει έντονα σύγχρονες καταστάσεις που, όπως ακριβώς και τον Μεσαίωνα, υπονομεύουν τις κρατικές λειτουργίες.

Τελικά, στην περίοδο μέχρι το 1700 το κράτος ισχυροποιείται, λόγω της καλύτερης υλικής και πολιτικής κατάστασης. Εισακούονται από τους «Νέους Μονάρχες», έστω και εν μέρει, διαχρονικά αιτήματα των φτωχότερων τάξεων, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη νομιμοποίηση της κεντρικής εξουσίας. Εδραιώνεται λοιπόν η αντίληψη που συναντάμε στον Χομπς, ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζήσουν αξιοπρεπώς, παρά μονάχα στο πλαίσιο ενός κυρίαρχου κράτους. Το κράτος έγινε πια αυτονόητο, αποτέλεσε ζωτική ανάγκη και αναδύθηκε ως μια μορφή ανθρωποκεντρισμού, σε σημείο που «η χειρότερη μοίρα που θα μπορούσε να λάχει σε έναν άνθρωπο είναι να μην έχει κράτος».

Σήμερα, από τη μια μεριά έχουμε ενδείξεις ανάδειξης ενός νέου «νόθου φεουδαλισμού», ομάδων που αποφεύγουν τις υποχρεώσεις τους απέναντι στο κράτος και παρασιτούν σε αυτό, υπονομεύοντας τον ανθρωποκεντρικό του ρόλο. Από την άλλη, αναδύεται ολοένα εντονότερα η αντίληψη περί του μεγάλου μεγέθους και του ενοχλητικού ρόλου του κράτους, κυρίως στη λειτουργία της αγοράς. Για την αντιμετώπιση του πρώτου, ο Μεσαίωνας μας δείχνει ότι χρειάζεται ενίσχυση της ηθικής νομιμοποίησης της εξουσίας. Οσο για το δεύτερο, ο ίδιος ο συγγραφέας απαντά ότι «θεωρητικά θα ήταν ίσως εφικτό να διατηρήσουμε τα οφέλη της σύνθετης οργάνωσης που προσφέρει το κράτος και ταυτόχρονα να περιορίσουμε τον ρόλο του στη διαμόρφωση του πλαισίου της οργάνωσης αυτής. Στην πράξη, κανείς δεν έχει κατορθώσει κάτι τέτοιο μέχρι σήμερα».