Η ιστορική διαδρομή μιας ψυχο-πολιτικής έννοιας

Του Γεράσιμου Προδρομίτη*

^[1]Η έννοια του αυταρχισμού, τόσο οικεία και ταυτόχρονα τόσο απόκοσμη και απωθητική στα μάτια μιας «κανονικής» συμβατικής σκέψης, η οποία λατρεύει (έτσι διατείνεται τουλάχιστον) την ανεκτικότητα, το ανοιχτό πνεύμα και την προσαρμοστικότητα, χρησιμοποιείται για να σημάνει ταυτόχρονα τύπο προσωπικότητας, περιεχόμενο πεποιθήσεων και μορφές συμπεριφοράς, τρόπο συγκρότησης σχέσεων αλλά και ποιότητα ολόκληρων κοινωνικών συστημάτων.

Η «Αυταρχική Προσωπικότητα» των Adorno, Frenkel-Brunswik, Levinson & Sanford (1950) ιστορικά αποτελεί την πηγή προβληματισμού της κοινωνικής επιστήμης για ψυχολογικά χαρακτηριστικά, στάσεις και συμπεριφορές οι οποίες συνδέονται με ακραίες έως τερατώδεις εκδηλώσεις συμβολικής και φυσικής βίας. Στόχος της εκτεταμένης μελέτης, που εντασσόταν στην προσπάθεια εξήγησης του ναζιστικού φαινομένου, ήταν η αποκάλυψη της βαθύτερης ψυχολογικής δομής, που ευθύνεται για στάσεις και συμπεριφορές οι οποίες συνδέονται με εχθρότητα και μίσος απέναντι στο διαφορετικό, τυφλή υποταγή στην εξουσία και άνευ όρων υιοθέτηση συμβατικών κατεστημένων αξιών. Μια αμετάβλητη, άχρονη, σύμφυτη στην ανθρώπινη φύση ψυχολογική δομή, που ενεργοποιείται υπό κατάλληλες συνθήκες αλληλεπίδρασης μικρο- και μακρο-κοινωνικού επιπέδου, θεωρήθηκε υπεύθυνη για την εκτεταμένη εκδήλωση της ναζιστικής θηριωδίας. Ο λειτουργικός εντοπισμός της έγινε μέσω κλιμάκων μέτρησης τριών κεντρικών κοινωνικών στάσεων στις οποίες αντιστοιχεί: αντισημιτισμός, εθνοκεντρισμός και πολιτικο-οικονομικός συντηρητισμός. Εν συνεχεία, η διενέργεια αναλύσεων περιεχομένου και κλινικών συνεντεύξεων, σε δείγματα επιλεγμένα βάσει των επιδόσεών τους στις τρεις κλίμακες, οδήγησε στην κατασκευή της περίφημης κλίμακας F.

Πολύ νωρίς, το θεωρητικό και μεθοδολογικό οικοδόμημα της «αυταρχικής προσωπικότητας» δέχθηκε σφοδρές κριτικές κυρίως για την ιδεολογική της μονομέρεια, μια και αντιστοιχούσε αποκλειστικά και μόνο στη φιγούρα του ακροδεξιού φασίστα, αφήνοντας απέξω την περίπτωση του αριστερού αυταρχισμού (που για τα ιστορικά δεδομένα της εποχής αντιστοιχούσε στον σταλινισμό). Οι κριτικές επεκτάθηκαν αντιστοίχως και στο μεθοδολογικό επίπεδο, ενάντια στον μονοδιάστατο χαρακτήρα του περιεχομένου των μετρήσεων της κλίμακας F.

Υστερα από αρκετές δεκαετίες προσπαθειών τεχνικής–μεθοδολογικής διόρθωσης των τρόπων εμπειρικής μέτρησης της «αυταρχικής προσωπικότητας» και αρκετά συγκεχυμένης (βάσει των ερευνητικών ευρημάτων) εικόνας σχετικά με την πρωτοκαθεδρία του μαύρου ή του κόκκινου χρώματος του αυταρχισμού, η ανανέωση του ενδιαφέροντος για τη μελέτη του φαινομένου προήλθε από την προβληματική του Altemeyer για τον «δεξιό αυταρχισμό» (Right-Wing Authoritarianism), στις αρχές της δεκαετίας του ’80.

Εγκαταλείποντας την ψυχοδυναμική έννοια των μηχανισμών άμυνας του Adorno και υιοθετώντας μια προβληματική εμπνευσμένη από την κοινωνική μάθηση, ο Altemeyer ορίζει τον δεξιό αυταρχισμό ως συνδιακύμανση τριών στάσεων: α) αυταρχική υποταγή, που παραπέμπει στην τυφλή υπακοή σε νόρμες σκέψης και συμπεριφοράς τις οποίες επιβάλλει μια νόμιμη και αξιοσέβαστη εξουσία, β) αυταρχική συμβατικότητα που αφορά την υιοθέτηση των κοινά αποδεκτών στάσεων και αξιών της ενδο-ομάδας, και γ) αυταρχική επιθετικότητα, που αναφέρεται στην έλλειψη ανοχής και τη διάθεση σκληρής τιμωρίας ενάντια σε όσους δείχνουν έλλειψη σεβασμού και καταπατούν έμπρακτα τις συμβατικές ενδο-ομαδικές νόρμες, τις οποίες εγγυάται και διαφυλάττει η νόμιμη εξουσία. Οι τρεις αυτές στάσεις συντιθέμενες συγκροτούν μια ενιαία διάσταση προσωπικότητας. Και αυτή η προσέγγιση δέχτηκε κριτικές κατά τα επόμενα χρόνια, οι οποίες οδήγησαν στις πρόσφατες θεωρήσεις του αυταρχισμού όχι ως τύπου προσωπικότητας αλλά ως τρισδιάστατης ιδεολογικής στάσης, που βασίζεται σε συλλογικά κίνητρα ασφάλειας και προστασίας του status quo. Διεθνείς έρευνες μετά το 2000 (όπως αυτές των Duckitt και Feldman) έδειξαν ότι καθεμιά από τις τρεις διαστάσεις της αυταρχικής ιδεολογίας προβλέπουν επιμέρους τοποθετήσεις σε συγκεκριμένα ζητήματα.

Ο «συντηρητισμός» ως άκριτη, πειθήνια και ευλαβική υπακοή στην εξουσία απεχθάνεται τις διεκδικητικές ομάδες και πρακτικές. Η «παραδοσιακότητα» ως τάση διατήρησης των «παλιών καλών ηθικών αξιών» και ως δεδηλωμένη αντίθεση στο «ανοιχτό lifestyle» εκδηλώνεται ως έντονη θρησκευτικότητα, προσήλωση στην ιδέα του έθνους, αντίθεση στην ομοφυλοφιλία, την έκτρωση και τη νομιμοποίηση της μαριχουάνας. Η «αυταρχική επιθετικότητα», ως υποστήριξη έντονου κοινωνικού ελέγχου, καθορίζει στάσεις όπως η αποδοχή της θανατικής ποινής, η υποστήριξη έντονης στρατιωτικής βίας και η άμεση απέλαση των παράνομων μεταναστών.

Αν έστω και στο ελάχιστο παραμένει ζωντανό το αίτημα της χειραφέτησης που γέννησε τις κοινωνικές επιστήμες, η ψηλάφηση συμπτωμάτων ακρότητας και παθογένειας, όπως αυτών που περιστρέφονται γύρω από τον αυταρχισμό, αποτελεί μια ζωτική λειτουργία αναστοχασμού της κοινωνικής σκέψης και τοποθέτησης του εαυτού της στο πώς μια κοινωνία επενεργεί στον εαυτό της.

………………………………………………………………

*Αναπληρωτής καθηγητής Πειραματικής Κοινωνικής Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου