ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

^{[1] [2]}Θανάσης Βαλτινός, «Ημερολόγιο 1836-2011», Βιβλιοπωλείο της Εστίας 2013, σελ.192.

Του Ιάκωβου Ανυφαντάκη

Το 2013 συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από την έκδοση της θρυλικής «Καθόδου των Εννιά» και πενήντα πέντε από την πρώτη εμφάνιση του Θανάση Βαλτινού στη λογοτεχνία μέσα από ένα διαγωνισμό του περιοδικού «Ταχυδρόμος». Σε όλο αυτό το διάστημα ο γνωστός συγγραφέας, σεναριογράφος (το 1984 τιμήθηκε στις Κάνες με το βραβείο σεναρίου για το «Ταξίδι στα Κύθηρα» του Θόδωρου Αγγελόπουλου) και ακαδημαϊκός ακολούθησε μια πορεία που είχε βασικό μέλημα τον πειραματισμό πάνω στα όρια της γραφής. Εργα όπως τα «Τρία Ελληνικά Μονόπρακτα» και τα «Στοιχεία από τη δεκαετία του ’60» (ή το μη βιβλίο «Ημερολόγιο της Αλοννήσου» που κυκλοφόρησε σε μορφή CD το 2009) απέχουν πολύ από τον κανόνα του τι είναι ένα μυθιστόρημα. Κανένα βιβλίο του Βαλτινού, όμως, δεν είναι τόσο τολμηρό δομικά όσο το «Ημερολόγιο 1836-2011», που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 2001 και επανακυκλοφορεί τώρα σε νέα έκδοση από το Βιβλιοπωλείο της Εστίας.

Πώς μπορεί κανείς να χτίσει μια ιστορία που διαρκεί 175 χρόνια; Ποια είναι τα όρια της αφήγησης; Ποια είναι τα όρια της λογοτεχνίας; Αυτά είναι τα ερωτήματα που θέτει ο Θανάσης Βαλτινός με το «Ημερολόγιο 1836-2011». Το βιβλίο αποτελείται από 153 αποσπάσματα με χρονολόγηση από το 1836 ώς το 2011. Φαινομενικά τίποτα δεν συνδέει όλα αυτά τα κείμενα. Πρόκειται για θραύσματα ιστοριών, μικρά ποιήματα, φράσεις που έχουν αποκοπεί από το πλαίσιο αναφοράς τους, σημειώσεις που μοιάζουν να χάθηκαν από μια τσέπη και κατέληξαν στο τυπωμένο βιβλίο. Ο τόπος που λαμβάνει χώρα κάθε ιστορία και τα πρόσωπα ποικίλλουν εξίσου. Ο Βαλτινός δεν κάνει τον κόπο να προσφέρει ένα νήμα που να συνδέει τα αποσπάσματα. Ο αναγνώστης κολυμπάει ολομόναχος μέσα σε αυτή τη θάλασσα από τα κείμενα.

Αυτό το κολύμπι, όμως, αποδεικνύεται εξόχως απολαυστικό. Η απελευθέρωση από οποιονδήποτε άξονα που να διατρέχει το βιβλίο επιτρέπει να συνυπάρξουν τα πλέον ανόμοια ήδη λόγου. Ο λυρισμός συνυπάρχει με τη σκληρότητα. Οι παραδοσιακές φωνές με τον σύγχρονο λόγο. Το μακάβριο με το ερωτικό. Ο Θανάσης Βαλτινός επιστρέφει σε αρκετές από τις θεματικές με τις οποίες έχει καταπιαστεί στο υπόλοιπο έργο του. Το τραύμα του Εμφυλίου, τα δεινά της μετανάστευσης, το σαρκικό πάθος, η αγωνία της γραφής.

Και μέσα σε όλα αυτά ο Βαλτινός καταφέρνει να δώσει κάποια από τα εξοχότερα δείγματα της μινιμαλιστικής γραφής του, όπως στο παρακάτω παράδειγμα.

«Ο θυρωρός ήταν μονόφθαλμος. Συνήθως μας ανέβαζε στον τρίτο όροφο. Ντρεπόσουν πάντα να γδυθείς μπροστά μου. Γύριζες τον διακόπτη και ο μεγάλος μπαρόκ καθρέφτης βούλιαζε αργά μέσα στο θρόισμα του μισοφοριού σου. Κανένας άλλος ήχος, μόνο ο χυδαίος σομιές, λασκαρισμένος από τη χρήση. Και ύστερα ο καλπασμός στην άβυσσο. Την αυγή, στην έξοδο, καθώς το πρώτο σκοτωμένο φως ανέβαινε, διέκρινα καμιά φορά στη μορφή σου σημάδια ενοχής.

Στη δεκαετία του ’50 αυτά, προς τα τέλη της. Τώρα το κτήριο, Γ΄ Σεπτεμβρίου και Ιθάκης, είναι αρχηγείο Χωροφυλακής.

19.3.1974» (σελ. 65)

Τις τελευταίες δεκαετίες ο Θανάσης Βαλτινός έχει δείξει πολλές φορές τη μαστοριά του στη σύνδεση ιστοριών από διαφορετικές εποχές στο ίδιο διήγημα ή φτιάχνοντας αφηγήσεις που διαρκούν μεγάλα διαστήματα χρόνου. Τα πρόσφατα «Ανάπλους» του 2012 και «Ο τελευταίος Βαρλάμης» του 2010 αποτελούν τέτοια παραδείγματα, όπου ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την τεχνική του για να συνταιριάξει δήθεν ανόμοιες ιστορίες που συνέβησαν σε διαφορετικές περιόδους ή να χτίσει αφηγήσεις στη μεγάλη διάρκεια.

Το «Ημερολόγιο 1836-2011» είναι μια κίνηση στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση: ελέγχει πόσο μπορεί να διευρυνθεί ο χρόνος μέσα στη λογοτεχνία ώστε να μην απομείνει καμία δυνατότητα σύνθεσης.

Τι είναι τελικά λογοτεχνία; Αυτό είναι το ερώτημα που απασχολεί τον αναγνώστη καθώς τρέχει μέσα στις 192 σελίδες του «Ημερολογίου 1836-2011». Ακόμα μια φορά ο Βαλτινός ως συγγραφέας επιλέγει να θέσει ερωτήματα αλλά να μην απαντήσει ο ίδιος. Τη μόνη απάντηση που ίσως έχει ο αναγνώστης για την προκλητική αυτή σύνθεση ολοκληρώνοντας το βιβλίο είναι πρόκειται περί λογοτεχνίας, και μάλιστα στο πιο υψηλό της επίπεδο.