Του Τάκη Βιδάλη

1. Οι ανεξάρτητες αρχές είναι ένας σχετικά νέος θεσμός στη χώρα μας. Εγιναν αναγκαίες για τον έλεγχο και τη ρύθμιση ιδιαίτερα ευαίσθητων τομέων, κυρίως στα πεδία της οικονομίας και της προστασίας ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων, τομέων όπου η πολιτική εξουσία είτε δεν μπορεί είτε δεν πείθει ότι μπορεί να πάρει δύσκολες αποφάσεις. Πρόκειται για μια θεσμική καινοτομία γενικευμένη στις σύγχρονες δημοκρατίες -με μεγάλη παράδοση στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ- που, κατ’ αρχήν, δεν συνδέεται με τις δικές μας ιδιαιτερότητες.

2. Εκείνο που σχετίζεται με τα καθ’ ημάς είναι ο τρόπος που εννοούμε τον θεσμό και ιδίως την «ανεξαρτησία» του. Καθώς οι αρχές ανήκουν στο κράτος, προφανώς, δεν μπορεί να έχουν απόλυτη ανεξαρτησία. Η ανεξαρτησία πρέπει όμως να είναι εξασφαλισμένη, τουλάχιστον απέναντι στα όργανα της εκτελεστικής λειτουργίας, ιδίως απέναντι στην κυβέρνηση. Ετσι, και οι ανεξάρτητες αρχές ασφαλώς λογοδοτούν και ελέγχονται, όπως οποιοσδήποτε σε μια δημοκρατία. Δεν λογοδοτούν, όμως, στην κυβέρνηση ούτε ελέγχονται από αυτήν: είναι η Βουλή, με την ισχυρή άμεση νομιμοποίησή της από τους πολίτες, που αναλαμβάνει αποκλειστικά αυτή την ευθύνη. Η Βουλή, άλλωστε, αναδεικνύει τις αρχές και εκείνη είναι ο κύριος εγγυητής της ανεξαρτησίας τους.

3. Τον τελευταίο μήνα ο θεσμός υπεβλήθη σε ένα πραγματικό crash test, που κατέληξε σε ηχηρή αποτυχία. Αφορούσε την περίπτωση της Ενιαίας Ανεξάρτητης Αρχής Δημόσιων Συμβάσεων (ΕΑΑΔΗΣΥ), μιας νέας αρχής, με αρμοδιότητα τον έλεγχο της εφαρμογής του ανταγωνισμού σε όλο σχεδόν το εύρος των συμβάσεων που συνάπτουν κρατικοί φορείς με ιδιωτικές επιχειρήσεις για δημόσια έργα, προμήθειες και υπηρεσίες. Η ΕΑΑΔΗΣΥ, μεταξύ άλλων, καλείται να εγκρίνει τη σύναψη συμβάσεων με απ’ ευθείας αναθέσεις, όταν υπάρχουν πραγματικοί λόγοι επείγοντος. Είναι μια κρίσιμη αρμοδιότητα, καθώς α) οι κανόνες του ανταγωνισμού επιβάλλουν μόνο σε ακραίες περιπτώσεις να δεχτεί κανείς την εξαίρεση των απ’ ευθείας αναθέσεων, αλλά, από την άλλη, β) οι απ’ ευθείας αναθέσεις είναι συνηθισμένη έκφραση του κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικού της κοινωνίας μας, του πελατειακού συστήματος, στο πεδίο της αγοράς. Το να αλλάξεις την τελευταία αυτή συνήθεια ισοδυναμεί με ριζική ανατροπή μιας παγιωμένης λογικής της εγχώριας οικονομίας, η εμμονή της οποίας χάνεται κυριολεκτικά στο βάθος του χρόνου. Αν συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι οι δημόσιες συμβάσεις αποτελούν την καρδιά μιας οικονομίας που παραδοσιακά εξαρτάται από το κράτος, καταλαβαίνουμε γιατί η νέα ανεξάρτητη αρχή βρέθηκε –όσο καμία άλλη στα χρονικά μας- στη δίνη του κυκλώνα.

4. Επί ένα έτος, η ΕΑΑΔΗΣΥ εννοούσε να ασκεί συνειδητά αυτή κυρίως την αρμοδιότητα, απορρίπτοντας το μεγαλύτερο μέρος αιτημάτων δημόσιων φορέων για απ’ ευθείας αναθέσεις, που εμφανίζονταν υπό διάφορα προσχήματα «επείγοντος». Η αυστηρή εφαρμογή, εδώ, του νόμου συγκρουόταν ευθέως με τη βασική πελατειακή προδιαγραφή της ελληνικής κοινωνικο-οικονομικής πραγματικότητας. Αλλά, πέρα από το τι σήμαινε αυτό για την αγορά και ευρύτερα για την οικονομία, ήταν πάνω απ’ όλα ένα αληθινό στοίχημα για την ίδια την ανεξαρτησία της αρχής.

Δεν βγήκε, δυστυχώς! Η πολιτική εξουσία, επιβεβαιώνοντας τη δυσανεξία της απέναντι στον θεσμό, με τροπολογίες σε νόμο του υπουργείου Ανάπτυξης, αφ’ ενός νομιμοποίησε αναδρομικά απ’ ευθείας αναθέσεις ενός χρόνου (όσο δηλαδή λειτουργούσε η ΕΑΑΔΗΣΥ), αφ’ ετέρου περιόρισε δραστικά την παραπάνω κρίσιμη αρμοδιότητα της αρχής, μόνο σε συμβάσεις πολύ μεγάλου οικονομικού αντικειμένου, πάνω και από τα όρια της ίδιας της νομοθεσίας της Ε.Ε. Ετσι, το crash test για τον θεσμό στο σύνολό του αποδείχτηκε τραγικό. Γιατί στο εξής η ΕΑΑΔΗΣΥ θα λειτουργεί μοιραία υπό επιφυλάξεις.

5. Τα ερωτήματα για το ποιος είχε την ιδέα των βίαιων αυτών παρεμβάσεων, γιατί δεν ρωτήθηκε σχετικά –όπως ορίζει ο νόμος- η ΕΑΑΔΗΣΥ, γιατί μάλιστα δεν αντέδρασε η ίδια με δική της πρωτοβουλία επίσημα και πώς προδιαγράφεται πια το μέλλον της, μπορεί να πολλαπλασιάζονται απεριόριστα. Πιο πολλή σημασία έχει, όμως, ότι μια Βουλή (ο κύριος εγγυητής της ανεξαρτησίας των αρχών, ας το ξαναπούμε!) τις ψήφισε, χωρίς μία έστω φωνή απορίας από βουλευτή της πλειοψηφίας ή της μειοψηφίας… Για την ιστορία, ας μείνει ότι η ψήφιση των τροπολογιών οδήγησε στην άμεση παραίτηση ορισμένων (μόνον!…) μελών της αρχής, που άτυπα είχαν αντιδράσει εγκαίρως, χωρίς να ακουστούν.

6. Στην Ελλάδα, η θέσπιση ανεξάρτητων αρχών αποδείχτηκε υπερβολικά εύκολη υπόθεση. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, η πολιτική εξουσία συχνά προσφεύγει στον νέο θεσμό, ακόμη και σε τομείς μικρής σημασίας. Αυτό φαίνεται ότι συμβαίνει, διότι –εξίσου εύκολα – οι κυβερνήσεις θεωρούν ότι μπορούν ελεύθερα να παρεμβαίνουν στο έργο των αρχών, προσβάλλοντας την ανεξαρτησία τους. Το παράδειγμα της ΕΑΑΔΗΣΥ δείχνει ότι μάλλον δεν αντέχουμε την ανεξαρτησία οποιουδήποτε στο θεσμικό μας σύστημα. Ακολουθούμε απλώς «μόδες», που κι αυτές κάποτε θα περάσουν. Χάνουμε όμως, έτσι, την περιβόητη διάσταση της κρίσης ως «ευκαιρίας», για ριζικές τομές στις κακές μας συνήθειες. Τομές, που η πολιτική μας τάξη δεν έπεισε ποτέ ότι μπορεί να τολμήσει…

………………………………………………………………………. 

*Συνταγματολόγος, εμπειρογνώμων στην Ε.Ε., πρώην μέλος της Ενιαίας Ανεξάρτητης Αρχής Δημόσιων Συμβάσεων