ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

^{[1] [2]}

ΤΖΕΗΜΣ ΤΖΟΫΣ «Γράμματα στη Νόρα», Επιστολές Μετάφραση, πρόλογος, σημειώσεις: Κατερίνα Σχινά Εκδόσεις Πατάκη, 2013, σ. 139

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΙΣ 17 ΙΟΥΝΙΟΥ

Tου Ακη Παπαντώνη

«Τα λόγια εκφράζουν με μεγάλη λεπτότητα και μουσικότητα

την αόριστη και αποκαμωμένη μοναξιά που νιώθω.» (σ. 22)

15 Ιουνίου 1904: «Μπορεί και να ’μαι τυφλός. Κοίταζα ώρα εκείνο το κεφάλι με τα κοκκινόξανθα μαλλιά και κατέληξα ότι δεν ήταν το δικό σου. Γύρισα σπίτι εντελώς αποκαρδιωμένος. [...] Ας ορίσουμε μια συνάντηση – αν δεν με έχεις, βέβαια, ξεχάσει! James A. Joyce» (σ. 19). Η συνάντηση ανάμεσα στον Ιρλανδό συγγραφέα και τη 19χρονη καμαριέρα, Νόρα Μπάρνακλ, θα πραγματοποιηθεί εν τέλει στις 16 Ιουνίου. Και εκείνη η μέρα θα αποκτήσει τόση βαρύτητα ώστε ο Τζόις θα μεταφέρει τη δράση του «Οδυσσέα» στις 24 ώρες της, καθιστώντας τη μια από τις πιο σημαντικές λογοτεχνικές επετείους—η περίφημη «Bloomsday». Σε αντίθεση πάντως με το συγγραφικό έργο του, οι επιστολές του Τζόις προς τη σύντροφο της ζωής του χαίρουν μικρής εκτίμησης στον κύκλο των μελετητών του (ακόμα και σήμερα [1]). Η πρώτη ανθολόγηση της αλληλογραφίας του Τζόις, επιμελημένη από τον Stuart Gilbert, (Faber/Viking Press, 1957) αγνόησε την ύπαρξη των επιστολών προς τη Νόρα Μπάρνακλ. Η επόμενη, από τον Richard Ellmann, (Faber/Viking Press, 1966) δεν συμπεριλαμβάνει τις τολμηρότερες αυτών, μέχρι το 1975 οπότε και το σύνολό των επιστολών βρίσκει το δρόμο προς την έκδοση [2].

Τι είναι αυτό, όμως, που μας κάνει να θέλουμε να συστηθούμε με την κάθε πτυχή της προσωπικότητας ενός λογοτέχνη; Γιατί (να) μας αφορά κάτι περισσότερο από το έργο του; Πώς μπορεί—αν μπορεί—η αποκάλυψη λεπτομερειών του βίου του να αλλάξει την ανάγνωση των γραπτών του; Η βιογράφηση λογοτεχνών, εκούσια (αυτο-) ή ακούσια (ετερο-), δεν είναι ουδέτερη διαδικασία. Φέρνει τον αναγνώστη tête-à-tête με το πρόσωπο πίσω από τις λέξεις. Κι εκεί δεν χωράνε εξωραϊσμοί και κοσμητικά.

Ο Γκίντερ Γκρας, για παράδειγμα, φόρεσε τον αγκυλωτό σταυρό [3], ο Ρέιμοντ Κάρβερ έγινε ο άνθρωπος που δεν έγραψε μόνος τα διηγήματά του [4], ο Ντέιβιντ Φόστερ Ουάλας ο ταλαντούχος συγγραφέας που δεν μπόρεσε να ξεφύγει από τον εαυτό του [5], ενώ ο (ζωγράφος και λογοτέχνης) Πολ Γκογκέν μετατράπηκε από διαμεσολαβητής μιας εξωτικής πραγματικότητας σε πτωχευμένο, ηθικά και υλικά, φυγάδα [6]. Ετσι και ο Τζόις στην επιστολογραφία του αποκαλύπτεται ως το άθροισμα όλων όσα είναι τα συστατικά των ηρώων του—από τους «Δουβλινέζους» ώς την «Αγρύπνια των Φίνεγκαν». Με δικά του λόγια: «[τα γράμματα] σε μερικά σημεία είναι άσχημα, πρόστυχα, ποταπά, σε μερικά αγνά και αμόλυντα και όλο πνευματικότητα: όλα αυτά είναι ο εαυτός μου» [1].

Για τον Τζέιμς Τζόις, όμως, η παραλήπτρια των εν λόγω επιστολών δεν ήταν μόνο η μητέρα των παιδιών του, το αντικείμενο των φαντασιώσεών του ή το εστιακό κέντρο της (συχνά παθολογικής) ζήλιας του. Η ανάλυση των σημειωματαρίων του, τα οποία ο Τζόις γέμιζε με σχεδιάσματα των χαρακτήρων του, (απ)έδειξε πως η περσόνα της Νόρα Μπάρνακλ ήταν το εκμαγείο από το οποίο προέκυψαν μια σειρά τυπικών «Τζοϊσιανών» γυναικείων χαρακτήρων—μεταξύ αυτών η Γκρέτα Κονρόι στους «Νεκρούς», η Μπέρτα στους «Εξόριστους», η Αννα Λίβια Πλουραμπέλ στην «Αγρύπνια των Φίνεγκαν» και η Μόλι Μπλουμ στον «Οδυσσέα».

Mάλιστα το αρχείο των σημειώσεών του αποκαλύπτει πως η πρωταγωνίστρια των κεφαλαίων «Καλυψώ» και «Πηνελόπη» του εμβληματικού έργου του Τζόις δανείζεται από τις κινήσεις, τις λέξεις, ώς και από τα όνειρα της Νόρα Μπάρνακλ [7]. Οπως άλλωστε επισημαίνει στο προλογικό σημείωμά της η μεταφράστρια Κατερίνα Σχινά (η μετάφραση της οποίας είναι πιστή στο πρωτότυπο και οι σημειώσεις της ιδιαιτέρως κατατοπιστικές), όλες οι διαδοχικές ενσαρκώσεις της Νόρα «απηχούν την αντίληψη του Τζόις για τη θηλυκή εκδοχή του κόσμου όπως την είδε να κρυσταλλώνεται στη βιοτική διαδρομή της γυναίκας του» (σ. 12).

Ετσι λοιπόν το σώμα των ερωτικών, πρόστυχων, ειλικρινών επιστολών αυτών διαβάζεται εξίσου ως το ψυχογράφημα ενός εκ των σημαντικότερων εκπροσώπων του μοντερνισμού, ως αβίαστη, ρέουσα αφήγηση, ή ως υπενθύμιση της αναπόδραστης ανθρώπινης φύσης πίσω από κάθε έκφανση της Τέχνης. Αντί επιλόγου ένα απόσπασμα της επιστολής με ημερομηνία 3 Σεπτεμβρίου 1909: «[...] Σώσε με, αληθινή μου αγάπη! Σώσε με από την κακία του κόσμου και από την ίδια μου την καρδιά! – JΙΜ» (σ. 61).

[1] «The Nora Letters as a Source of Joyce’s Performativity», Christine van Boheemen-Saaf, JJQ, 2008.

[2] «Selected Letters», Richard Elmann, Faber/Viking Press, 1966.

[3] «How I Spent the War: A recruit in the Waffen S.S.», Günter Grass, The New Yorker, 2007.

[4] «Beginners», Raymond Carver, Vintage, 2010.

[5] «Every Love Story Is a Ghost Story», D. T. Max, Viking, 2012.

[6] «Paul Gauguin: Letters To His Wife And Friends», Maurice Malinque, MFA 2003.

[7] «Nora: The Real Life of Molly Bloom», Brenda Maddox, Houghton Mifflin, 1988.