Του Γιώργου Ν. Οικονόμου*

Το έτος 2011 σημαδεύτηκε από ένα σημαντικό, πρωτόγνωρο γεγονός: τη δυναμική εμφάνιση ευρέων κοινωνικών στρωμάτων στο πολιτικό προσκήνιο σε σειρά χωρών, από την Τυνησία και την Αίγυπτο μέχρι την Ισπανία, την Ελλάδα και τη Νέα Υόρκη. Η εμφάνιση αυτή είχε δύο νέα βασικά στοιχεία: πρώτον, την αυτοοργάνωση και τον αυτοκαθορισμό των πολλών, χωρίς κόμματα, αντιπροσώπους, συνδικαλιστές και γραφειοκρατίες, και δεύτερον, την απαίτηση για άλλο τρόπο πολιτικής διακυβέρνησης. H απαίτηση αυτή, ενώ στις χώρες της Αφρικής αφορούσε την πτώση των δικτατορικών και ανελεύθερων καθεστώτων, τις εκλογές, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ατομικές ελευθερίες, στις δυτικές χώρες εστιάστηκε στην πραγματική ή άμεση δημοκρατία και στον τρόπο με τον οποίο αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί στις σημερινές συνθήκες. Οπότε το πρώτιστο ζήτημα είναι ο ορισμός και το περιεχόμενό της.

Επειδή η άμεση δημοκρατία ως αντίληψη και ως πολίτευμα δημιουργήθηκε πρώτη φορά -και μοναδική- στην αρχαία Ελλάδα, είναι φυσικό να αναζητηθεί ο ορισμός της και τα χαρακτηριστικά της στην Αθήνα του 5ου-4ου αιώνα π.Χ. και στους στοχαστές που ασχολήθηκαν με αυτήν. Η αναδρομή στην αθηναϊκή δημοκρατία δεν αποτελεί αναζήτηση μοντέλου και συνταγής` είναι απαραίτητη για να γίνει δυνατή η σύγκρισή της με τα σημερινά πολιτεύματα και να διακριβωθεί εάν αυτά είναι δημοκρατικά ή ολιγαρχικά και, επί πλέον, για να καταστεί δυνατός ο προσανατολισμός στο παρόν με γνώμονα δημοκρατικές αξίες και αντιλήψεις, και όχι ολιγαρχικές. H αναδρομή αποτελεί, δηλαδή, ένα είδος πλαισίου και πυξίδας για περαιτέρω συζήτηση στις σημερινές ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες μεγάλης θεωρητικής και πολιτικής σύγχυσης.

O πρώτος ορισμός της δημοκρατίας βρίσκεται στον Ηρόδοτο, ο οποίος την περιγράφει συνοπτικώς και ουσιαστικώς ως «το πολίτευμα στο οποίο άρχει το πλήθος [...] και τα αξιώματα απονέμονται διά κλήρου, όλοι λογοδοτούν για τη διαχείριση της αρχής, και οι αποφάσεις λαμβάνονται από κοινού». O Περικλής στον θουκυδίδειο «Επιτάφιο» λέει: «το όνομα της πολιτείας μας είναι δημοκρατία, επειδή η διακυβέρνηση γίνεται από την πλειοψηφία και όχι από τους ολίγους».

Με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ο ορισμός λαμβάνει τις πολιτικές ή ταξικές διαστάσεις του. Η δημοκρατία ορίζεται ως η κυριαρχία των κατώτερων στρωμάτων, των απόρων και πτωχών, αφού αυτοί μαζί με τα μικρομεσαία στρώματα αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των πολιτών της πόλεως, και ως εκ τούτου έχουν την πλειοψηφία στη συνέλευση των πολιτών. Ο Πλάτων αναφέρει ότι: «δημοκρατία γεννιέται όταν οι πτωχοί [...] δίνουν σε όλους ίσα πολιτικά δικαιώματα και ίση συμμετοχή στα αξιώματα, τα οποία ως επί το πλείστον αναθέτουν με κλήρο». Ο Αριστοτέλης από την πλευρά του είναι πιο αναλυτικός: «δημοκρατία υπάρχει όταν είναι κυρίαρχο το πλήθος». Επίσης: «δημοκρατικό είναι το πολίτευμα όταν αυτοί που δεν κατέχουν μεγάλη περιουσία και οι άποροι, είναι κυρίαρχοι στην πολιτεία». «Δύο στοιχεία φαίνεται πως ορίζουν τη δημοκρατία: η πλειοψηφία να είναι κυρίαρχη και η ελευθερία». «Βασικό στοιχείο της ελευθερίας είναι το να άρχουν όλοι με τη σειρά». «Το να αποφασίζουν όλοι οι πολίτες περί όλων των ζητημάτων είναι δημοκρατικό. Αυτή την ισότητα επιζητεί ο δήμος».

Συνεπώς, δημοκρατικό πολίτευμα είναι αυτό στο οποίο κυρίαρχος είναι ο δήμος, το σύνολο των πολιτών, και όχι οι πολιτικοί και τα κόμματα. Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι πολίτες, αυτοπροσώπως και δίχως καμιά διαμεσολάβηση, χωρίς αντιπροσώπους και γραφειοκράτες, λαμβάνουν τις αποφάσεις, θεσπίζουν τους νόμους, δημιουργούν δίκαιο, ασκούν την εξουσία υπό όλες τις μορφές της και ελέγχουν την εξουσία. Για όλους τους πολίτες ισχύει η απόλυτη πολιτική ισότητα χωρίς διακρίσεις και προϋποθέσεις καταγωγής, περιουσίας, παιδείας, φυλής ή θρησκεύματος. Η ισότητα αυτή υλοποιείται με δύο βασικούς θεσμούς: τη συνέλευση των πολιτών («εκκλησία του δήμου»), στην οποία όλοι οι πολίτες ασκούν την κυβερνητική και νομοθετική εξουσία άμεσα, και την κλήρωση, με την οποία όλοι με τη σειρά τους ασκούν την εκτελεστική και δικαστική εξουσία. Διά κληρώσεως ορίζονται οι πεντακόσιοι βουλευτές, οι εννέα και οι υπόλοιποι 700 άρχοντες και οι 6.000 δικαστές της Ηλιαίας. Αιρετά είναι τα αξιώματα στα οποία απαιτούνται πείρα, ικανότητες και αρετές, όπως τα στρατιωτικά και τα οικονομικά. Στη συντριπτική τους πλειονότητα, όμως, τα αξιώματα είναι κληρωτά, που σημαίνει πως η ειδοποιός διαφορά της δημοκρατίας είναι η κλήρωση, και όχι οι εκλογές – αυτό επισημαίνουν οι αρχαίοι ιστορικοί και φιλόσοφοι και ιδιαιτέρως ο Αριστοτέλης. Η θητεία όλων των αξιωματούχων είναι ενιαύσια, μετά το τέλος της οποίας διενεργείται ουσιαστικός και ενδελεχής έλεγχος, με αυστηρές ποινικές κυρώσεις.

Αυτά τα συνοπτικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας επιτρέπουν τη σύγκρισή της με τα ολιγαρχικά και τα σημερινά πολιτεύματα, η οποία θα γίνει την επόμενη φορά.

………………………………………………………………………………….

*Δρ Φιλοσοφίας