Tου Ι. Ν. Μαρκόπουλου*

Πόσο άλλαξαν στην ουσία τους κάποια βασικά πολιτικά ζητήματα, από την εποχή της αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους μέχρι τις μέρες μας; Προστέθηκαν σίγουρα κάποια εξειδικευμένα προβλήματα, απότοκα της τεράστιας ανάπτυξης της τεχνοεπιστήμης. Μπορεί, επίσης, να φαίνεται πως έχει διαφοροποιηθεί αισθητά το συνολικό πλαίσιο αναφοράς. Στην ουσία του, όμως, πόσο πραγματικά διαφέρει το σημερινό πολιτικό ζητούμενο από το πολιτικό ζητούμενο εκείνης της εποχής;

Πρόσφατες είναι ακόμα οι συζητήσεις και οι απορίες μας για το αν κάθε τι νόμιμο είναι και ηθικό, ή, ακόμη βαθύτερα, για το αν η πολιτική πρέπει να υπόκειται σε μια ηθική θεώρηση. Ας δούμε, λοιπόν, εν συντομία, κάποιες κοινωνικο-πολιτικές, ιστορικά διαμορφωμένες σταθερές, οι οποίες ενίοτε είναι τόσο σταθερές, που, όπως στη συνέχεια παραδειγματικά θα αναφέρω, η σταθερότητά τους θα μπορούσε να αποδοθεί και σε «διάσημες αντιγραφές».

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να τονιστεί εδώ, συναφώς, η σχέση των αριστοτελικών «Ηθικών Νικομαχείων» (ΗΝ) με την πολιτική σκέψη του Σταγειρίτη. Ηδη στην αρχή της συγκεκριμένης πραγματείας του, ο φιλόσοφος αναφέρει ότι σκοπός της είναι η μελέτη της πολιτικής (ΗΝ 1094b10-11). Στην πολιτική επιστήμη, λοιπόν, που για τον Αριστοτέλη είναι η κυριότερη από τις επιστήμες, υπάγεται, τελολογικά, το «τέλειο» και «αύταρκες» αγαθό της ευδαιμονίας (του ατόμου, και πολύ περισσότερο των εθνών και των πόλεων), που αποτελεί και τον τελικό σκοπό όλων των πράξεων (ΗΝ 1097b 20-21).

Στα «Ηθικά Νικομάχεια» ο Μακεδόνας φιλόσοφος θέτει σε κριτική συζήτηση –μέσα σε ένα υπερβατικό πλαίσιο– και το ζήτημα της σημασίας που έχει για τους ανθρώπους η ευτυχία ή η δυστυχία των απογόνων τους, και των μελλοντικών, προς αυτούς, γενεών, συσχετίζοντας έτσι έμμεσα τις πράξεις και την ευδαιμονία των προηγούμενων γενεών με την ευδαιμονία των επόμενων (ΗΝ 1100a 19-21 και 1101a 22-24). Η εκπληκτική επικαιρότητα της αριστοτελικής αυτής αναφοράς προκύπτει αβίαστα από τη σύγχρονη απαίτηση για μια ατομική και κοινωνική ευδαιμονία, άμεσα συναρτημένη με μια βιώσιμη ανάπτυξη, που, εκτός των άλλων, δεν θα θέτει σε κίνδυνο την ευδαιμονία των μελλοντικών γενεών.

Κρατώντας σταθερή την έννοια της ευδαιμονίας, αλλά και παραμένοντας μέσα σε ένα κοινωνικο-πολιτικό και ηθικό πλαίσιο αναζητήσεων, μεταφερόμαστε τώρα στον 18ο και στον 19ο αιώνα, όπου στον χώρο των ιδεών φαίνεται να κάνει θριαμβευτικά την εμφάνισή της η διάσημη, πλέον, συνεπειοκρατική θεωρία του κλασικού ωφελιμισμού, με κύριους εκπροσώπους της τον Jeremy Bentham (1748-1832) και τον John Stuart Mill (1806-1873). Με τον θετικιστικό, υπολογιστικό και αντι-ουσιοκρατικό του χαρακτήρα, ο ωφελιμισμός, που και σήμερα ακόμη αποτελεί –θα έλεγα υπό μια επιφανειακή, αγοραία και νεοφιλελεύθερη εκδοχή του– τη δημοφιλέστερη κοινωνικο-ηθική θεωρία στον αγγλοσαξονικό κόσμο, υποστηρίζει την αρχή της «μεγαλύτερης ευτυχίας για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων». Κατά τον Bentham, η οποιαδήποτε λήψη μιας απόφασης θα έπρεπε να λαμβάνει υπόψη της, με βάση κάποιες ποσοτικές παραμέτρους (όπως π.χ. ένταση, χρονική εγγύτητα ή απόσταση και έκταση), τις ηδονές και/ή τους πόνους που θα αισθανθεί το άτομο που θα επηρεαστεί περισσότερο από την υπό ωφελιμιστική εξέταση πράξη. «Πρόσθεσε όλες τις αξίες όλων των ηδονών, στη μία πλευρά, και εκείνες όλων των πόνων στην άλλη. Αν η ζυγαριά γέρνει προς τη μεριά της ηδονής, θα φανερώσει τότε την καλή προοπτική της πράξης συνολικά, αναφορικά πάντοτε με τα ενδιαφέροντα αυτού του συγκεκριμένου ατόμου. Αν γέρνει στην πλευρά του πόνου, φανερώνεται η κακή προοπτική της πράξης συνολικά [...]» (βλ. Julia Driver, «Ηθική Φιλοσοφία: Οι βασικές της αρχές», μετάφραση, σχόλια και επιστημονική επιμέλεια Ι. Ν. Μαρκόπουλος, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 82).

Ας συγκρίνουμε, τώρα, το απόσπασμα αυτό του Bentham με ένα σχετικό χαρακτηριστικό απόσπασμα από τον «Πρωταγόρα» του Πλάτωνα (356b), όπου ο Σωκράτης παρουσιάζεται να λέει τα εξής, αναφορικά με τη συνεκτίμηση των ευχάριστων και των δυσάρεστων συνεπειών μιας πράξης: «Σαν άνθρωπος ικανός να ζυγίζει, αφού ενώσεις τα ευχάριστα και ενώσεις τα δυσάρεστα, και τα κοντινά και τα μακρινά, και τα ζυγίσεις, πες ποια είναι περισσότερα. Αν ζυγίζεις τα ευχάριστα προς τα ευχάριστα, πρέπει να παίρνεις τα μεγαλύτερα και περισσότερα. Αν τα δυσάρεστα προς τα δυσάρεστα, τα λιγότερα και μικρότερα. Αν όμως ζυγίσεις τα ευχάριστα προς τα δυσάρεστα, σε περίπτωση που τα ευχάριστα ξεπερνούν τα δυσάρεστα, είτε τα κοντινά από τα μακρινά ή τα μακρινά από τα κοντινά, πρέπει να γίνει η πράξη εκείνη, στην οποία ενυπάρχουν αυτά. Αν όμως τα δυσάρεστα ξεπερνούν τα ευχάριστα, η πράξη δεν πρέπει να γίνει» (βλ. Πλάτων, «Πρωταγόρας», εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Ορέστης Περδικίδης, Κάκτος, Αθήνα 1993).

Ο ουσιοκράτης, λοιπόν, Σωκράτης (ή Πλάτων) αντιγράφεται εδώ, σχεδόν επακριβώς, από τον Bentham, και μάλιστα εντός ενός θετικιστικού και αντιουσιοκρατικού συνολικού πλαισίου θεώρησης.

Με όσα στο άρθρο μου αυτό ανέφερα, σε θεωρητικότερο εδώ επίπεδο (πρβλ. και το προηγούμενο άρθρο μου, «Εφ.Συν.», 21.05.2013), πόσο άραγε προχωρήσαμε, στις περιπτώσεις αυτές, στην ανθρώπινη εξέλιξη;

________________________

* Καθηγητής της Τεχνολογίας και της Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης στο ΠΤΔΕ της Παιδαγωγικής Σχολής του ΑΠΘ