Του Νίκου Δεμερτζή*

Εκκινώντας από τον σκεπτικισμό του φιλόσοφου και κατόχου βραβείου Νόμπελ, Μπέρτραντ Ράσελ, και με αφορμή πρόσφατες δημόσιες αντιπαραθέσεις για τις πολιτικές χρήσεις της Ιστορίας, δράττομαι της ευκαιρίας να διατυπώσω ορισμένες αιρετικές ίσως σκέψεις και μια παραδοχή. Η παραδοχή αναφέρεται στην ασυμμετρία επιστημονικού και πολιτικού λόγου. Ο πρώτος διέπεται από ακρίβεια και συνέπεια. Ο δεύτερος δεν γνωρίζει την αντίφαση. Συχνότατα μάλιστα εκμεταλλεύεται τον πρώτο για να αντλήσει ευκαιριακά στηρίγματα ορθολογισμού. Προπάντων όμως όταν ο πολιτικός λόγος νιώσει πως η ισχύς του απειλείται από τα κριτικά επιχειρήματα της επιστημονικής κοινότητας διαστρέφει το περιεχόμενο βασικών εννοιών, σκοτώνει την κυριολεξία, έτσι ώστε να εκθέσει, υποτίθεται, τους φορείς τους.

Τέτοια, λόγου χάριν, είναι η περίπτωση του «μύθου». Εγινε και γίνεται λόγος για τον μύθο του κρυφού σχολειού, τον μύθο του χορού του Ζαλόγγου κ.λπ. Διαπρύσιοι κήρυκες της εθνικής ιδέας συχνά στηλιτεύουν κοινωνιολόγους, ιστορικούς, ανθρωπολόγους και πολιτικούς επιστήμονες στη βάση τού ότι οι εθνικές παραδόσεις δεν είναι τίποτε άλλο παρά αφελή και ανυπόστατα παραμύθια. Εδώ ακριβώς συντελείται μια ηθελημένη ή αθέλητη διολίσθηση του νοήματος της λέξης «μύθος». Στην κοινωνική επιστήμη μύθος είναι μια αφήγηση γύρω από ιστορικά γεγονότα που εκ των υστέρων αποκτά ένα νόημα υπέρτερο του αρχικού προκειμένου να επιτελεστεί μια λειτουργία όπως είναι π.χ. η κοινωνική συνοχή, η νομιμοποίηση ενός καθεστώτος, η ενίσχυση ιδιαίτερων κοινωνικών ταυτοτήτων κ.ο.κ. Αποσιωπώντας ή αγνοώντας αυτήν την κοινωνικο-σημειωτική λειτουργία του μύθου(ων) στην ελληνική κοινωνία -όπως και σε κάθε άλλη κοινωνία βεβαίως- οι Ηρακλείς του έθνους (αλλά ενίοτε και του προλεταριάτου, του λαού, της θρησκείας και της οικογένειας) προσάπτουν στους κριτικούς διανοούμενους μειωμένο εθνικό φρόνημα, αρνητισμό, αφέλεια και ασύγγνωστη αμφισβήτηση. Στο μυαλό τους συνωστίζονται έξεις, πίστεις, προκαταλήψεις και αυτο-εκπληρούμενες προφητείες. Κι όλα αυτά συνοδευόμενα από έντονα συναισθήματα και λιγότερη ορθολογικότητα. Μια ορθολογικότητα που θα μπορούσε να οδηγήσει σε άλλες ευγενέστερες τέρψεις, σε ένα λελογισμένο σκεπτικισμό και άρα σε λιγότερο φανατισμό και περισσότερη ανεκτικότητα. Δυστυχώς όμως στη χώρα της φαιδράς πορτοκαλέας, με λειψή παράδοση πολιτικού φιλελευθερισμού, αυτά συνήθως ακούγονται ύποπτα και απειλητικά. Και βεβαίως δεν αφορούν ατομικές περιπτώσεις, αλλά συλλογικές δυναμικές.

Λέει κάπου ο Ράσελ ότι ακριβώς επειδή τα ανθρώπινα πηγάζουν από τα πάθη της ψυχής, τα τελευταία γεννούν συνοδούς μύθους που ξεπερνούν τα όρια του προσωπικού. Φανταστείτε, λέει, κάποιον που έχει υποστεί μια ταπείνωση και για να σταθεί στα πόδια του επινοεί και διαφημίζει τη θεωρία ότι είναι ο βασιλιάς της Αγγλίας και ότι παρ’ όλα αυτά οι άλλοι δεν τον αντιμετωπίζουν με τον δέοντα σεβασμό. Αν επιμένει να πιέζει συγγενείς και φίλους, το πιθανότερο είναι να τον κλείσουν σε ίδρυμα. Αν όμως αντί του δικού του μεγαλείου διασαλπίζει το μεγαλείο του έθνους, της τάξης ή του δόγματός του –το οποίο δεν τυγχάνει υποτίθεται σεβασμού και αναγνώρισης -, κατά πάσα πιθανότητα θα κέρδιζε τη συμπάθεια αρκετών, θα μπορούσε μάλιστα να αναγορευτεί και σε πολιτικό ή θρησκευτικό ηγέτη και οι απόψεις του να γίνουν κτήμα ενός ολόκληρου πληθυσμού. Το να απομονώσεις λοιπόν έναν επικίνδυνο τρελό που νομίζει ότι είναι ο βασιλιάς της Αγγλίας είναι σχετικά εύκολο. Το να εμποδίσεις όμως ένα ολόκληρο έθνος να υιοθετήσει εξίσου παράλογες αυτο-αντιλήψεις είναι εξαιρετικά δύσκολο. Αντίδοτο σε τέτοιες αντιλήψεις ο Ράσελ προτάσσει την παιδεία και τον υγιή σκεπτικισμό, δηλαδή την κριτική και την αυτο-κριτική. Σε κάθε περίπτωση θα έλεγα πως όταν κοιμάται ο λόγος και ξυπνούν τα τέρατα, πρέπει κάποιοι να έρχονται ενάντια στο ρεύμα.

……………………………………………………………………….

* Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, Τμήμα ΕΜΜΕ